Қазіргі таңда Қазалы ауданында республикалық маңызы бар мемлекет қорғауына алынған – 6, 55 жергілікті дәрежедегі және 41 алдын-ала есепке қойылған 102 тарихи-мәдени жәдігер бар. Жалпы ескерткіштер – ел мұрасы болып табылады. Аудан көлемінде мұндай тарихи-мәдени ескерткіштер көптеп кездеседі. Жермен жексен болып, тарих беттеріне түспей қалғандары қаншама?!
Бүгінгі күнге дейін 102 ескерткіштің 21-нің қорғау аймағы белгіленсе, 93-не қорғау тақталары орнатылды. Төлқұжаттары жасалып, теңгерімге алынған. Осыған орай ауданда рухани жаңғыру бағытында атқарылып жатқан жұмыстар аз емес. Қаншама деректер жаңғыртылып, тың мәліметтермен қайта толықтырылуда. Көнеден келе жатқан ескерткіштер қалпына келтіріліп, мемлекет бақылауында.
Сондай жәдігерлер киелі де, қасиетті Қазалыда көптеп кездеседі. Соның бірі – Бақатам кесенесi. Ол Сарбұлақ ауылынан солтүстiкке қарай жүргенде 75 шақырымдай жерде орналасқан. ХIХ ғасырда салынған архитектуралық ескерткiштің ерекшелігі – ішіне оншақты қабірдің қатар қойылуында.

Бақа би Айбекұлы Шөмекейдің Аспанының Төбеті руынан шыққан. Аспан руының атақты биі 1837 жылы дүние есігін ашып, 1906 жылы Сарбұлақ өңірінде көз жұмады. Сөзінің өткірлігімен көзге түскен жан 1865 жылы халықтың қолдауымен би болып сайланады. Бақа би ата-баба дәстүрімен жетім-жесірлерге көмектесіп, әділдігімен ел есінде қалған. Ерекше еңбегі мен адалдығы үшін 1875 жылы Түркістан генерал-губернаторының бұйрығымен алтын медальмен және Станислав лентасымен марапатталған. Орыс тілін жетік меңгерген, өте сауатты болған. Ол 1884 жылы Николай ІІ патшаның таққа отыру тойына қатысқан. Өз заманында 33 жыл болыс, қоғам қайраткері болған тұлға деседі.
Деректер бойынша Бақатам кесенесін жергілікті жердің тұрғыны Төре Әлпейіс ұста салған. Оның басқалардан айырмашылығы әрбір кірпішке қолдан өрнек салып өруінде. Ұстаның ұсынысымен Бақа би ескерткіші тұрғызылатын маңнан кірпіш күйдіретін орын ашылған. Әлпейістің аса шеберлігі сонша, тұрғызған кесенелері бір-біріне ұқсамайтын. Осы кезге дейін ұстаның қолымен көтерілген құрылыс сапасын жоймауының себебі – жылқының сүтіне жалын қосып илеп дайындалған кірпішті пайдалануында. Ауыл адамдарының сөзінше, кірпіш зауытының сұлбасы әліге дейін сақталған.
Ел аузындағы әңгімелерді баяндасақ, Қуаң бойының бір байы үйіне қонақ келгенде -жырау алдыртып, түнімен жырлатады. Таңертең уәделескен ақысына бір қойды өнерпазға бермей қояды. Мұндай әділетсіздікке шыдамаған өнерпаз Бақа биге барып шағымын жеткізеді. Би байды шақырып алып, неге сыйын бермегенін сұрағанда, бай оның термелерінің сөзі дұрыс болғанымен, мақамы ұнамағандығын айтады.
Би оған: “Жақсы, сөзі ұнаса дұрыс, бірақ жыраудың саған ұнамаған мақамын өзіне қайтарып бер”, – дейді. Бай бұл іс қолынан келмейтінін мойындайды. Бақа би байға: “Онда қойға қоса, жыраудың астына ат, үстіне шапан, кесімін айтқан биге бір ат бересің!” деп төрелігін білдіреді.
Осыған байланысты Бақа биден қалған баласы “Әбілбекке айтқаны” деген шешендік-билік сөзі сақталған. “Қазақтың дау-жанжалы өмірде бітпейтін беймәлім іс. Оған билік айту ауаға ау құрғанмен бірдей. Ақылың жеңіп, алдынан қайырмасаң, қашағандап бой бермей кетеді”. Билік пен шешендіктің шегі: “Кісінің көңіліне тиетін сөз айтпай, ақ-қараны ашып беруі. Менің батырып билік айтуым, бай малдың бетіне қарап емес, азаматтың басын бағалап, сыйласын. Жыраудан елге мін, ерге сын сөз қалмасын. Бейәдеп іс, жамандарға жол болмасын. Би қартайған екен, билігін түзу, жөнді сөз бере алмайды деген сөз қалмасын. Бала би мен шала бидің заманы келеді. Өзің би болғанда саған сабақ болсын дедім” деген өсиет сөздері ұрпақтан ұрпаққа жеткізіліп отырған.
Кейінгі буынға үлгі-өнеге болсын деген дана Бақа бидің мұндай кесімді шешімдері қазірде де өз маңызын жоймаған.
Бүгінде тарихи маңызы мол мәдени мұраны 1986 жылы “Қазпроектреставрация” институты есепке алып, құжаттарын дайындаған.

Билер шешімі
Өткен ғасырдың соңғы жылдары Қазалы уезінің Шөмекей елінде қайтыс болған бір игі жақсы адамның асын беруге белгілі Бақа би Әлім-Шөменге сауын айтып, хабар салады. Межелі күн таянғанда Әлім жағы әрі ағасы, әрі басшысы Жақайым Жетес биді ортасына алып жолға шығады. Онын оң жағында - Матай Үмбет би, сол жағында - батыр тұқымы Құлбарақтың Сердалысы, Ырзағасы болыс және жас болыс Боташ барлығы әңгімеге құлақ түріп келеді. Бұл дүрмектен қамшы тастам алда, Дөңес би бастаған шайыр Қарасақал Ерімбет, Нұрқожа би, Көкібай және Насын болыс келе жатады. Ағасы Дөңесті көріп, көңілі толмады ма, әлде жастық қайрат шыдатпай, мені байқасын деді ме, өзінің кимелеп кететін әдетімен Боташ болыс сөз арасында: - Жетеке, біздің Дөңес ағаның үсті жұпынылау ғой, өзінің жүні де жығылыңқы ма, қалай! - деді.
Сонда Жетес би:
- Адамның иегіне қарама, сүйегіне кара, - деген. Дөңестің шекпенін көрме, Халыққа кызмет еткенін көр. Ағаңды барарында сынама, Қайтарында сына, Ойының қанша жерге жеткенін көр, - деп тақпақтап, Боташқа бір карады да үзілген әңгімесін әрі карай жалғай түсті.
Асқа келген қонақтарды Бақа би бастаған елдің игі жақсы-жайсаңдары алдынан шығып қарсы алып, арнайы дайындалған ақбоз үйлерге түсірді. Таңертемен ат айдаушылар бәйгеге қосылатын жүзден аса жүйріктерді айдап кетті. Ат келгенше балуан күресіп, ақындар айтысып, тамашалап мергендер алтын қабақ атысып, ығы-жығы халық мәре-сәре. Бір кездері: "Бәйге аттарының шаңы шықты, келіп қалды". - деген хабар естіліп, көпшілік у да-шу болды да кетті. Үйдегілер түзге шығып қараса, қарақшы маңы шапқан аттың шаңдатқан тозаңынан көрінер емес. Адамы қайсы, аты қайсы, озғаны мен қалғаны қайсы, біліп болмайды. "Менің атым озды", - "Біздікі алдымен келді", - дегендер баршылық. Даурыққан айқай көбейді. Осы кезде жиналған халық тұрған биік төбенің басына күрең жорғамен көсілте Бақа би шығып, жамағатқа қарап бар даусымен саңқылдап:
- Халайық, асқа жиналған ағайын Әлім-Шемен бірге туған ел едік. Бәйгеге жүзден астам ат қосылды. Бірақ жарыс тәртібінде шатақ болды. Аттарды жақыннан қайтарған. Бәйге аттары қарақшыға шоғырланып, қатар келді. Жеке-дара бөлек ат жоқ. Бұның арты дау-дамайға ұласып, ұят болмас үшін екі ел өздерінің қалаған екі адамын ортаға шығарсын. Әлімнен шығатын адамды Шөмен жағы атын атап шақырсын, Шөменнің адамының атын Әлім атап шақырсын. Біз осы халық ұйғарған адамдардың төрелігіне тұрайық, - деп төбені айнала отырған халыққа сөзін жеткізе айтты.
Ас жасаған Шөмен жағынан:
- Айбосын би ұрпағынан кім бар! - деп қосарлана, жарыса шыққан дауыстар естілді. Әлімдер жағынан үстінде түгі қырылған түйе жүн шекпені бар Дөңес би шығып, биік төбенің басына беттеді. Сөйткенше шай Әлімдер жағынан: "Алматтың ұрпағынан кім бар!" - деген дауыс та шығып, жақында ғана өткен сайлауда еліне болыс болған жап-жас жігіт Самұрат орнынан түрегеліп, төбе басындағы Дөңестің қасына барды. Биік төбенің басында екеуінен басқа жан жоқ. Төбе басылды. Дөңес жерге отырды да, Самұрат қасында түрегеліп тұрды. Анда-санда Самұрат Дөңеске қарап басын иіп тұрғандай, құптағандай көрінді көпшілікке. Келген халық қас қақпай тек екеуіне қарап, қимылын бағып Сәлден кейін Дөңес шекпенін қағып орнынан тұрды да, Самұратты оң жағына алып, көпшілікке қарап сөйлеп кетті. Ұяң даусы аңға түсер қырамдай шарап, баяу басталған сөзі келе-келе жиналған халықтың көкейіне салмақты кесім, салиқалы ой болып жетіп жатты.
- Халайық! - деді Дөңес. - Екеумізге сеніп, билікті беріп едіңіздер. Мен Самұраттан сұрадым: "Халыққа қонақ қызмет ете ме, ошақ сөйлей ме! - деп, Самұрат: "Қонақ отырады, ошақ тік тұрып қызмет етеді; қонақ сөйлейді, ошақ тыңдап, айтқанын орындайды, - деді. Ондай болса менің отыруымның да, сөйлеуімнің де мәнісі осылай.
Сонымен Самұрат екеуміз он сегіз атқа бәйге беруге шешім қабылдадық. Бірінші бәйге - бүкіл қазақ халқына ортақ батыр әрі әулиеміз Жанқожаның аруағын сыйлап - Құлбарақтың Сердалысының "Қозы күрең" атына берілді. Екінші бәйге - Әлім-Шөменің ағасы, сондықтан "Ағасын сыйламайтын іні болмайды, жолын білмейтін ел болмайды", - дегендей, Нұрқожаның "Торы қасқа" атына берілді. Үшінші Бәйге Шөмекейдің "Бурыл байталына" тиесілі. Бұдан кейінгі бәйгелер екі елдің аттарына кезек-кезек берілсін деп шештік. Халайық, осыған риза боласыңдар!
- Бәрекелде! Бәрекелде! Мінекей, әділдік, - деген көпшіліктің сөзі той төбені жанғырықтырды. Бақа би жорғасын төпелеп ұрып төбенің басына шыға келіп, халықтың шуын басып:
- Төрелік әділ берілді, халық риза болып жатыр. Сіздің қара қылды қақ жарғандай әділ төрелік еткеніңіз үшін сыйлық, - деп Дөңес биге қамшысымен ерттеулі жорға мінгізіп, үстіне Хиуаның сырмалы шапанын кигізіп, бір буаз інгенге қалы кілем жауып, бұйдасын қолына ұстатты.
Алған сыйлығын жетелеп әкеліп, Дөңес:
- Аға баласы едіңіз, әрі жасыңыз үлкен еді, жеңешем сүтін сауып ішсін, - деп буаз інгенді Жақайым Жетес биге ұсынды.
- Алма жеңешем алмадай болып қызыл-жасылды ұнатушы еді, әрі асыл ағам едің, - деп қалы кілемді Матай-Үмбет биге ұсынды.
- Әлімнің дүлдүл шайыры едің, - деп Қарасақал Ерімбет құрдасына астындағы жорғасын түсіп берді.
- Сен ұрыншақтау өз інім едің, бастығар ма екенсің, мынаны ала ғой, - деп Боташтың қолына тобылғы сапты қамшыны ұстатты.
Дөңеске бәрі де риза болды.

Балқы Базар бір жаламен Қазалы түрмесіне қамалған. Сол кездері 30 жыл болыс болған Аспанның Кедейі Бақа би Қазалының түрме орналасқан көшесімен өтіп бара жатады. Түрмеге жазықсыз қамалып, іш құса болып, ішіндегі шерін кімге айтарын білмей күйзеліп отырған Базар түрме терезесінен

Ассалаумағалейкум,
Айбектің батыр Бақасы!
Шөменнің алтын сақасы.
Жақсы сөзбен ашылар
Көңілдің қайғы-қапасы.
Жадыңа өзің алмасаң,
Көзіңнің қырын салмасаң,
Қайратты туған би Би-аға,
Арлаған Базар ініңнің-
Болмай тұр еркін сапасы.
Жолдасын жауға бермеген,
Көлденең сөзге ермеген,
Ешкімді бөтен көрмеген,
Қосқұлақ еді бабаңыз.

Ежелден халыққа жол айтқан,
Жәнібек ұлы Кедейсің,
Бір істі алсаң ойыңа,
Ермейтін жан жоқ соңына,
Қанатымен су сеуіп,
Қаршыға көңіл білдірген,
Қысылған мендей ініңді,
Бір жолға, Бапа-ау демейсің!
- деп жырды төгіп жіберген екен. Бақа би Базар жырауды Қазалы уезі бастығының алдына кіріп, түрмеден босаттырып алған екен.
Бақа биді елі "Бапа" деп атайды екен. Бақа би - Шөмекейдің Аспан руының Кедей аталығынан. Кедейден Қосқұлақ, Қосқұлақтан Талас, Таластан Әйбек, Әйбектен Бақа туады.
Бақа бидің бабалары Кедей, Қосқұлақ кіші жүздің белгілі билері болған. Әбілхайырдың баласы Нұралыны хан көтеруіне қатысқан.

О.Оразов

1865 жылы Түркістан облысы құрылып, оның құрамына Жетісу, Сырдария облыстары кірді. 1867 жылдың шілде айында Жетісу, Сырдария облыстарын басқару туралы уақытша ереже қабылданады. Оң қанатқа Сырдария әскери шебі, Орталық бөлікке Түркістан, Шымкент уездері кірген. Осы ережеге сәйкес Сырдария облысына 7 уезд қараған. Солардың ішінде Қазалы мен Перовскі уезі бар. Қазалы уезіне алғашқыда 7 кейін 11 болыс құрылып, оған 142 ауыл бекітілсе, Перовск уезіне 10 болысқа 109 ауыл қараған. Қазалы уезі. Қазалы уезіндегі болыстарды құрып, ұйымдастыруға арнайы орыс шенеуніктері бекітілген. Олар болыстар басқарушысы мен ауылнайларды (старшиналар) сайлауын өткізуге міндеттеліп, арнайы тапсырма алған. Комиссия мүшелері ауылдарды аралап, түтін саны, қыс қыстауы, рулық орналасуы тағы басқа да жайларды анықтап, жұртшылықты тыңдай барып еліне қадірлі адамдарды сайлау арқылы болыс етіпті. 1868 жылы Қазалы уезінде 7 болыс болса, 1872 жылы оның саны 14-ке жетіп, уезд екі әкімшілік бөлікке бөлінеді. 1) Пригоровский; 2) Қармақшы учаскілері. Уезде болыстар рулық белгімен, кейбірінде отырған жерлеріне қарай ұйымдастырылған. Мысал ретінде бір-екі болысты көрсетпекпін. Қаракөл болысына 7 ауыл қарап, онда 2189 түтін болса, негізінен шекті руының адамдары, Қарабастоғай болысына 7 ауыл қарап, онда 1866 шаңырақ тіркелген. Олардың бәрі Шөмекей руының адамдарынан құралғанын көреміз. Қазалы уезінде Сырдария әскери – губернатордың бұйрығымен 1868 жылы төмендегі болыстар құрылған. Қаракөл болысына – 5 ауыл қараған. Басқарушысы Құлбарақ Бекбауов, кандидаты Боранбай Құлбаев. Алайғыр болысына – 4 ауыл қараған, басқарушысы Төлен Бигелдин, кандидаты Рүстембек Тұяқов. Райым болысына – 7 ауыл қараған. Басқарушысы Жетес Қыстаубаев, кандидаты Арыстан Қалқанов. Қостам болысына – 6 ауыл қараған, басқарушысы Құлпыбай Айбосынов, кандидаты Мәмбет Бақи. Ақтөбе болысына – 9 ауыл қараған, басқарушысы Баеке Жүсіпов, кандидаты Әліш Құянбаев. Қараман-Мақпал болысына 9 ауыл қараған, басқарушысыАлдасүгір Жарылғасов. Сарытоғай болысына – 6 ауыл қараған, басқарушысы Алданазар Бәйменов. Ақтоғай болысына – 10 ауыл қараған, басқарушысы Үмбет (молда) Ғалиев. Қарабастоғай болысына – 7 ауыл қараған, басқарушысы Самырза Мырзабеков. Көшербай болысына – 6 ауыл қараған, басқарушысы Күртебай Малыбаев. Заңғар болысына – 6 ауыл қараған, басқарушысы Бақа Әйбеков, Қорғаншы болысына – 8 ауыл қараған, басқарушысы Мамбет Тәспенов. Қалыңбас болысына – 9 ауыл қараған, басқарушысы Берден Бекайдаров. Шыбынды болысына – 7 ауыл қараған, басқарушысы Орынбай Итіғұлов болып үш жыл мерзімге сайланған. 1868-1880 жылдарда Қазалы уезіндегі аға билер мен билер: Қожанияз Қызылбаев, Дәулетияр Садықбаев, Жаңабай Атанов, Байзақ Мақсатов, Алтын Ордабаев, Шәймен Көкінов, Тұрманәлі Сырғабеков, Тілеп Пұштанаев, Қойбақ Құдайбердиев, Күшікбай Өтеулиев. Мыңжасар Байкөбеков, Құрман Жарылқапов, Әлменбет Өңгебаев, Көтібар Қазанғапов, Жанай Қабаев, Аман Пірәлиев, Досан Барақов, Сердалы Бекшорин, Рзағазы Құдабаев, Төкен Аралбаев, Түбекбай Назықов сонымен қатар ауыл билері мен болыстың кандидаттары да үш жыл мерзімге сайланатын. Жалпы, 1870 жылы Қазалы уезінде болыстардағы түтін саны 12358 болса, 1880 жылы уездегі 116 ауылда 21220 түтін тұрып, оны 260 би басқарған. Қазалы уезіндегі 9 болыста әлімдер, 5 болысты негізінен Шөмекейлер құраған. Сол 1868 жылда болыс басқарушысы болып сайланған адамдардың есімдері 1874, 1875 жылдарда да есімдері кездеседі. Демек, ол кісілер ең кемі 7-10 жыл бойы болыс басқарушылары болғанын архив жазбаларынан оқи аламыз. 1877 жылғы Сырдария облысының әскери-халықтық басқарманың №84 бұйрығымен Қазалы уезі бастығының рапортымен 1877-1880 жылдың аралығында Заңғар болысы етіп Бақа Әйбеков, кандидатына Тайлақ Тәжиев, билеріне Жалыбай Жұбанов, Майқы Жаназаров т.б. бекітілген. Қалыңбас болысына Жанарыстан Жайықов, кандидатына Ойнар Арыстанбеков, бірнеше билері сайланған. Көшербай болыстығына Күртебай Малыбаев, кандидаты етіп Мыңжасар Байкөбековты, билерінің біріне Молыбай Амандықовты сайлаған. Қорғаншы болысына Әлмембет Өңгебаевты кандидаттығына Қалмен Қоспанов, бұрынғы билері қайта бекітілген. Қарабастоғай болысы болып Самырза Мырзабеков, кандидаты Түбекбай Назықов, билеріне бұрынғы билер бекітіліпті. ҚР Орталық архивтың 267 қорындағы істерден оқып-білгеніміз: әр болыста болыстық қызметкерлердің айлық жалақысы әртүрлі, біреуінде жылына 500, енді біріне 400, кейбірінде 600 сом болып белгіленгенін көреміз. 1880-1882 жылғы болыстар мен ауылдар туралы толық статистикалық есеп көрсеткіштері (архив деректері). Қазалы уезінде 1878 жылы кезекті билер съезі өткен. 1880-1884 жылдарда кезекті билер сайлауы өткен. Осы сайлауда Қарабастоғай, Қостам, Қорғаншы, Мақпалкөл болыстарының болыстары мен кандидаттары өзгерген және бірнеше ауылдар басқа болыстарға қосылғаны байқалады. Қазалы уезінде болыстық құрылым басталғаннан бері 7-10 жылдай қызмет атқарған болыстардың ішінде ел сеніміне ие болып шен-шекпенін қазақ жұртшылығына арнағандар аз болмаған. Олардың ішінде батыр атанған Құлбарақ Бекбауов, әрі шешен, көсемтілді Жетес Қыстаубаев пен Бақа Әйбеков, Әлмембет Өнгебаевтардың өнегелі істерін, өз халқына қамқор болған тұстарын ел әңгімелеріндегі оқиғаларды архив деректері нақтылай түскен. Жалпы, уезде орналасқан болыс-тардың ішінара болса да бір-біріне қосылып, одан ажыратылып отырған кездері де аз болмаған. Бұл алмасулардың жоғары биліктің шешім арқылы болғанын кей тұста болыс тұрғындарының арыз-шағымдарынан өзгеріске ұшырағаны да байқалады.1868-1870 жылдардағы болыстар тізімінде жоқ Қаратөбе, Қуаңдария, Аққыр, Қармақшы, Жамансыр болысының атын көреміз. Нақтыласам, 1886 жылы Перовск уезінен Қуаңдария, Аққыр, Жамансыр болыстары Қазалы уезінің қарамағына енді. Бұл болыстық бөліністер. 1891-1898 жылдары қайта жүргізілгені байқалады. Осы тұста, 1862, 1863 жылдарда Қазалы-Орскі пошта бекеттері ұйымдастырылып, ол бекеттердің басым көпшілігін болыс басқарушылары мен билердің басқарғаны тасқа жазылып қалған. Сондай-ақ «Материалы для статистики Туркестанская Края Сырдаринский область» атты Маевтың зерттеуінде Қазалы уезіндегі болыстардың саны ғана емес, рулардың қай болыста орналасқаны, егін, мал шаруашылығы-мен айналысатындар, мал саны тағы да басқа жайларды молынан қамтыған. Екінші бір құнды еңбектердің қатарына «Материалы по Киргизскому землепользований» атты кітаптың Қазалы уезіне арналған бөліміндегі 1911-1912 жылдардағы зерттеулерге көз салып қарайық. Мұнан болыстардың жай-жапсары, орналасуы жайлы материалды қарадық. Кітап 1913 жылы Ташкентте басылып шыққан. Мақсатымыз болыстар жайында болғандықтан, тікелей тақырыбымызға оралайық. Сонда, уезде 151 ауыл, онда 30711 шаңырақ есепке алынған. 1868-1872 жылдардағы уездегі болыстардың орналасуы, қыс-қыстауы мен жаз жайлаулары онша өзгеріске түспегені аңғарылады. Жоғарыда аталған кітапта Аққыр болысында 9 әкімшілік ауыл болған. Әр ауылдың ақсақалы, қыс-қыстауының аты, ондағы рулардың аттары да назардан тыс қалмаған. Халық саны 1325-ті құраған Ақшатау болысында 7 ауыл, онда 1682 шаруашылық. Ақтоғайда 10 ауыл, онда 1543 шаруашылық. Ақтөбе болысында – 13 ауыл, онан 8 ауыл аралас орналасқан, 1515 шаруашылықты құраған Заңғар болысында – 8 ауыл, онда 912 шаруашылық болған. Қалыңбас болысында –10 ауыл, онда 757 шаруашылық есеп алынған. Қарабастоғайда – 6 ауыл, онда 1112 шаруашылық болған. Қаракөл болысында – 11 ауыл қараған, оның V, VI,VII, ІX ауылдары аралас орналасқан. Онда 1569 шаруашылықтың есебі алынған. Қармақшы болысында – 12 ауыл. Онда 1729 шаруа шаруашылығы бар. Қостам болысында – ІХ ауыл онда 1678 шаруашылық бар. Қуаңдария болысында – 11 ауыл, онда 1863 шаруашылық орналасқан. Қорғаншы болысында – 5 ауыл онда 434 шаруа шаруашылығы есепке жазылған. Көшербай болысында 6 ауыл құрайды. Онда 1082 шаруашылық тізілген. Жамансыр болысында –10 ауыл, онда 1501 шаруашылық есепке алынған. Мақпал болысында – 7 ауыл, онда 823 шаруашылық есептелген. Райым болысында – 5 ауыл, онда 900 шаруашылық тізімге алынған. Сарытоғай болысында – ХІ ауыл, онда 1513 шаруашылық. Шыбынды болысында 18 ауыл, онда 2190 шаруашылық болған. Ақтоғай, Ақтөбе, Сарытоғай болыстары мен Ақшатау, Райым болыстарындағы рулардың адамдары аралас орналасқан екен. Сөйтіп, осы болыстықтар 1917 жылғы Қазан төңкерісімен құрылған Кеңес үкіметіне ұласты. 1.Жаңақазалы – 1 сайлау участогіне Сарытоғай, Ақтоғай, Қалыңбас болыстары мен Көбек стансасы. Орталығы – Жаңақазалы поселкесі. 2.Жаңақазалы –2 сайлау участо-гіне Ақтөбе, Қаракөл болыстар мен Жаңақазалы поселкесі орталығы Жаңақазалы қыстағы. 3. Қамыстыбас сайлау участогіне Райым, Ақшатау болыстары және Қамыстыбас, Бекбаулы, Шөміш стансалары мен Қамыстыбас қыстағы – орталығы Қамыстыбас. 4.Бөген сайлау участогіне –Бөген, Аманөткел, елді мекендері мен Қарашоқай-Мақпал, Қостам болыстары. 5. Қармақшының №1 сайлау участогіне Қармақшы және Жамансыр болыстары, Қызылтам, Қорқыт, Диірментөбе стансалары – орталығы Қармақшы селосы. №2 сайлау орталығы Қармақшы, Аққыр, Қуаңдария, Қарабастоғай, Төретам стансасы. №3 сайлау участогі – орталығы Қармақшы селосы. Оған Көшербай, Заңғар, Қармақшы болыстары мен Майлыбас стансасы енген. 1917 жылдың 17 қараша айындағы «Туркестанские ведомства» газетінде Сырдария округінде Сайлау учаскелерін құру туралы қаулысында Қазалы уезі бойынша 5-6 сайлау участогі құрылып, орталығы белгіленген. Түркістан өлкелік атқару комитетінің 11 сәуір, 1917 жылғы мәжілісінде Сырдария облысы жайы қаралған. Осында Қазалыдан келген – 2, Аралдан – 2, Қармақшыдан – 1 делегет қатысқан. Өздеріндегі нақты жағдайды айтып, М.Күзембаев, Ы.Қасымовтар сөз сөйлеп ойларын ортаға салған. 1920 жылы Сырдария облысының Қазалы, Перовскі, уездерінде уездік, болыстық ревком төрағаларын сайлаған. Сөйтіп, кеңестік кезеңнің болыстары мен ауылнайлар сайлана бастаған. 1920 жылғы Қазалы уезінде болыстық атқару комитетінің құрамы: Ақтөбе болыс төрағасы Орақ Нұрқожаев секретары Елеке Ізмамбетов, бұрын 5 ауыл, енді 14 ауыл қараған. Қалыңбас болысы – Телағыс Қалменов, секретары Нұржан Маусымов. Бұрын 5 ауыл болса, енді 12 ауылды құраған. Қаракөл болысы –Шындалы Кәрібаев, секретары Құдайберген Әлмұхаметов. Бұрын 7 ауыл, енді ол 12 ауыл болды. Қостам болысы – Алдасүгір Ташенов,секретары Орынбасар Әлжанов. (Осы кезде Мақпал болысы қосылған) 7 ауылдың саны 18-ге жеткен. Райым болысы – Сейіт Дәрменқұлов, секретары Таткен Тілеубергенов. (Ақшатау, Бозарал болысымен қосылған. Бұрынғы 6 ауылы 14 ауыл болған). Шыбынды болысы – Мырзаш Алданазаров, секретары Бұхарбай Қаражанов, (кейбір ауылы Тұрсын болысынан қосылған, бұрынғы 6 ауыл 11 ауылға жеткен). Жамансыр болысы – Досжан Ырзаев, секретары Қары Қалыбаев. (Қармақшы болысымен қосылған) Бұрынғы 9 ауыл саны 21-ге жеткен. Заңғар болысы – Рзағұл Тасбеков, секретары Ибрагим Құбақов, (Қарабастоғаймен біріккен.) бұрынғы 7 ауыл саны 15 болған.