ТАРИХИ ТҰЛҒАЛАР
Базар жырау
"Бұқар жыраудан кейінгі қазақтың
ірі жырауы - Базар жырау".
С.Сейфуллин.
Балқы Базар Оңдасұлы бұрынғы Қазалы уезі, Қармақшы ауданы, Көшербай болысы 6-ауылда Жаңадарияның ежелгі Шірік-Рабат қаласы маңында 1842 жылы дүниеге келген.
1911жылы Бұқара облысы, Тамды ауданында Қызылқұмның қойнауындағы Жалпақтау төбесінің етегінде қайтыс болған.
Базардың әкесі Оңдас та өзі де кедейлікте тірлік етеді. Базар жетімшілікте өседі. Базар 16 жасқа келгенше түрлі жалшылық қызметтерде болған, Асан елінің атақты байы Жабағының Таспенінің қолында оның қойын бағады. Алғашқы жырау атанып, ел аузына ілігуі де осы кезеңдерде болуы керек.
Базардың өлең, жыр шебері болуға құмартып, от ауызды, орақ тілді шешен болуға ұмтылуына себепкер болған кейбір жайларды баяндайтын ел аузында аңыздар бар. Солардың бірі ауылдас Айпара қызбен сөз қағыстыруы. Өзі сұлу,әрі ақын болып өскен Айпара қарсы келгендерді өткір тілмен қағытып, қатарларын өзінің биік талантымен мойындатқан. Жігіттер қызды көрсе қаймығып, өткір сөзінен қашып жолай алмайды екен. Қыз бір күні жеңгесі екеуі түйемен қақтың суынан су алмақшы болады. Жеңгесі екеуіне бірнеше түйені жүктеу ауыр тиіп, қиналып тұрғанда Базар келіп, қызға көмегін ұсынады. Қыз көмекті қабылдап, көңілденген кезді пайдаланып, қыздан Базар жасын сұрап әзілдеген екен. Сонда қыз:
Бастаған жұғысың ба сөздің басын,
Бұл жерде сені маған кез қылғасын.
Айтатын бұрынғылар деген қайда,
Сұрама аттың тегін, қыздың жасын
Одан да емін неге сұрамайсың,
Күте алмай бір басыңды таз қылғасын.
Қыз сөзі сүйектен өтіп, азарланып намыс пен ызаға шыдамай Базар жылап жіберген екен дейді. Базардың жастай білім алмағаымен оның бойындағы табиғи талант пен дарын, оның сөз саптаулары білімсіз сауатсыз қатарына қосуға келмейді. Базар өз бойында түпсіз терең білгірлік барын көрсетеді. 1931 жылы Сейфуллин құрастырған "Ескі әдебиет нұсқаларында" және Базардың тұңғыш өлеңдері жарық көрді. Базардың ақындық өнері өзінің тірісінде бағаланды. Базарды көзі тірісінде бүкіл елдің алдында мадақтап бағасын берген Оразымбет ақын. Базар жан-жақты.Халыққа қиянат етушілерді өткір сынмен түйрейді.Әділдігі, адалдығы, адамгершілігі бар кісілерді мадақтайды, марапаттайды.
ЖАЛПАҚТАУ
Мына фотода Құлқұдық ауылына қарасты бұрынғы Ақбөгет фермасы орталығынан 5-6 шақырым құбыла бетіндегі Жалпақтаудың (Жалпақтау – тау емес Қызылқұм ортасындағы биік сазды шатқал) алыстағы көрінісі) осы биіктің оңтүстік батысында тақыр шетінде, үлкен қорымда Базар жырау күмбезі бар
Мына фотода Құлқұдық ауылына қарасты бұрынғы Ақбөгет фермасы орталығынан 5-6 шақырым құбыла бетіндегі Жалпақтаудың (Жалпақтау – тау емес Қызылқұм ортасындағы биік сазды шатқал) алыстағы көрінісі) осы биіктің оңтүстік батысында тақыр шетінде, үлкен қорымда Базар жырау күмбезі бар
БАЗАРДЫҢ КӨҢІ
Осы жерде Сыр сүлейі атақты Базар жырау өмірінің ақырғы күндерін өткізген. Артында қаншама жыр қалдырған жырау, өмірден өтердегі өлеңдерін осы көңде ауырып жатып шығарған.
Кез болдым бір ауруға асқақтаған,
Келгендей бейнесі бар қастандық маған.
Келгеннен көз ілінінтіп, нәр таттырмай,
Алдымда алды ауыр дерт ас батпаған.
Құшынышқа қаратқанман құр әурелеп,
Кейпі бар келтірместей жақсы ат маған.
Тағдырға тәнті болып байладым бел,
Жампоздай артқанға ақыр қас қақпаған.
Кезінде кім көрмеген бұл нәубетті,
Тұяғын тұлпар бар ма тас қақпаған.
Өмірге онша айтарлық арманым жоқ,
Жеттім деп кетпес сірә, мақсатқа адам.
Жас жетті, ұрпақ өсті, жол біздікі,
Кезінде болдық Базар жұрт мақтаған.
Тағдырға тура келген амал қанша,
Жорғаны ем мен өлеңнің алшақтаған.
Көрмеген қош болыңдар, қайран халқым!
Сәлемім сендерге осы бар сақтаған
------------------------------------------------------------------
ҚОШ, БАУЫРЫМ, ӨЗІҢ КӨТЕР ЖЫР КҮМБЕЗІН
Пірлібек, Нұрлыбегім, Айсұлуым,
Жисаң да дүниенің бар сұлуын!
Сендердей маған ыстық қайдан болсын,
Сендерден тілейтінім — тіршілігің!
Ереке', шын тұлпардың бірі едіңіз,
Шабытты шайыр сөзге дүр едіңіз.
Алыста науқастанып, ағаң жатыр,
Япыр-ау, неғып келмей жүр едіңіз?!
Көруге кім ынтықпас күннің көзін,
Естуге кім құмартпас ғалым сөзін.
Заман тұр ұйыған бір қатық құсап,
Ішінде жатыр тулап ыстық сөзім.
Шырағым, Тұрмағамбет, білім алдың,
Еліңе енді қызмет етер кезің.
Суытпай адамшылық әзіл сөзді,
Қош, бауырым, өзің көтер жыр күмбезін!
1911 жыл.
ЕЛДЕГІ ЗИЯЛЫ АЗАМАТТАРДЫҢ ҰСЫНЫСЫМЕН, АБДУЛЛА КЕРУЕНБАЕВТЫҢ БАСШЫЛЫҒЫМЕН КӨПТЕН ЖӨНДЕУ ЖҰМЫСЫ ЖҮРГІЗІЛМЕГЕН, ҮШҚҰДЫҚ АУДАНЫ ҚҰЛҚҰДЫҚ АУЫЛЫ ЖЕРІ ЖАЛПАҚТАУДАҒЫ БАЗАР ЖЫРАУ ОҢДАСҰЛЫНЫҢ ҚАБІРІНЕ ҚОЙЫЛҒАН КҮМБЕЗ КҮРДЕЛІ ЖӨНДЕУДЕН ӨТКЕРІЛМЕК. КҮМБЕЗДІ КҮЙДІРІЛГЕН КІРПІШПЕН ТОЛЫҚ ҚАПТАП, АЙНАЛАСЫНА АБАТТАНДЫРУ ЖҰМЫСТАРЫ ЖҮРГІЗІЛЕДІ. ЖӨНДЕУ ЖҰМЫСТАРЫ СМЕТАСЫ ҚҰЖАТТАРЫ БЕКІТІЛІП, ОБЛЫСТЫҚ БЮДЖЕТТЕН АҚША БӨЛІНГЕН, ЖАҚЫНДА ЖӨНДЕУ ЖҰМЫСЫНА АҚША АУДАРЫЛМАҚ. КҮМБЕЗДІҢ СЫРТЫҢ ТОЛЫҚ ҚАПТАУ ҮШІН, КҮЙДІРІЛГЕН КІРПІШТЕРГЕ ТАПСЫРЫС БЕРІЛІПТІ. БҰЛ ЖҰМЫС ЖАҚЫН АРАДА БАСТАЛМАҚШЫ
ОСЫ ИГІ ІСТІҢ БАСЫНДА ЖҮРГЕН ЕЛДЕГІ ЗИЯЛЫ АЗАМАТТАРҒА ЖӘНЕ ОСЫ ЖҰМЫСТЫҢ ТОЛЫҚ АТҚАРЫЛУЫНА КҮШ САЛЫП, ӘКІМДЕРМЕН ТІКЕЛЕЙ СӨЙЛЕСІП, ӨКІМЕТ ТАРАПЫНАН АҚША БӨЛДІРУГЕ КҮШ САЛА ЖҮГІРІП, ҚЫЗМЕТ ЕТКЕН АБДУЛЛА КЕРУЕНБАЕВ АҒАМЫЗҒА АЛҒЫСЫМЫЗ МОЛ. ОСЫНДАЙ САУАПТЫ ІСТЕРІҢІЗГЕ АЛЛА РАЗЫ БОЛСЫН!
ЖАРАТУШЫ ОТБАСТАРЫҢЫЗҒА АМАНДЫҚ, ӨЗДЕРІҢІЗГЕ МЫҚТЫ ДЕНСАУЛЫҚ НӘСІП ЕТКЕЙ!
ӨЗБЕКСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЖЕРІНДЕГІ ҚАЗАҚ ЖЫРЫНЫҢ ДҮЛДҮЛІ, СЫР СҮЛЕЙІ БАЗАР ЖЫРАУ ОҢДАСҰЛЫНЫҢ КҮМБЕЗІН ЖӨНДЕУГЕ ҚАРАЖАТ БӨЛІП, ҚАМҚОРЛЫҚ КӨРСЕТІП ОТЫРҒАН ӨЗБЕКСТАН ҮКІМЕТІНЕ, ӨЗБЕКСТАН ХАЛҚЫ ҮШІН КӨПТЕГЕН ИГІ ІСТЕР АТҚАРЫП ЖАТҚАН ӨЗБЕКСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ПРЕЗИДЕНТІ ШАВКАТ МИРЗИЕЕВҚА ЖӘНЕ НАУАЙ ОБЛЫСЫ, ҮШҚҰДЫҚ АУДАНЫ ӘКІМДЕРІНЕ АЙТАР АЛҒЫСЫМЫЗ ШЕКСІЗ!
ТУЫСҚАН ҚАЗАҚ - ӨЗБЕК ХАЛЫҚТАРЫ ДОСТЫҒЫ ЖАСАСЫН!
Ескерту: жырау күмбезіне күрделі жөндеу жүргізіледі.
О. ОРАЗОВ 11.05.2019 Ж
Базар жырау кесенесінің күрделі жөндеуге дейінгі көрінісі
(«Тамды шаруагері» газеті, 27-сан 30 қыркүйек 2020 жыл)
Қазақ даласы ықылым заманнан елге елеулі ерен тұлғаларға кенде болмаған. Ел ішіндегі береке-бірлік пен халықтың тұрмыс-тіршілігін өз шығармаларына арқау еткен ақын-жырауларымыз өз туындыларын бүгінгі ұрпаққа аманаттап қалдырды. Солардың бірі - Базар жырау Оңдасұлы. 15-16 жасынан бастап жыраулық өнерді жанына серік еткен сері жігіт Ырғыз, Сыр бойы, Қызылқұм, Үргеніш, Хиуа өңірін түгел аралайды. Халықтық өнерді қалыптастыруда қалтқысыз қызмет атқарады. Жыраудың өз жыр-толғаулары арқылы күні бүгінге дейін исі қазақтың жадында мәңгі сақталып келуі де тегін емес. Сыр бойына ғана емес, еліміздің барлық аймақтарына танылған жырау бабамыздың бейіті біздің Науаи облысы, Үшқұдық ауданына қарасты Жалпақтау деген жерде жатқаны белгілі. Алғаш бабамыздың кесенесі 1990 жылы бой көтерген болатын.
Еліміз тәуелсіздік атты ұлы мұратқа қол жеткізгелі бірқанша жасампаздық, жаңарту, жаңғырту жұмыстары жүргізілуде. Солардың бір айғағы ретінде күні кеше аудан белсенділері мен тұрғылықты халықтың қолдауымен Жалпақтаудағы Базар жырау бабамыздың кесенесі қайта жаңартылды. Кесенеге жыраудың бюсті қойылды. Мүсіннің авторы жергілікті ұста марқұм Темірхан Керімбаев. Аталмыш шараға Республика Қазақ мәдени орталығы өкілі Дәмір Қалдыбаев, облыстық Қазақ мәдени орталығының төрағасы Төрехан Нарынбетов, Кенимех ауданының белсенді ақсақалы Кеңбай Қолатов, аудан әкімі Соли Хамроев, ауданның айбынды ақсақалдары Абдулла Керуенбаев, қажы ата Сағидулла Қолдасбаев, Құлқұдық ауылының ақсақалдары Жомарт Әбдіраманов, Айтуар Дәулетов т.б көптеген өңірдегі барлық ауылдардан, алыс-жақын аудандардан қонақтар қатынасты. Аудан әкімі ашылу салтанатында ұлы істің ұйытқысы болып жүрген Керуенбаев Абдулла атамызға және де кесененің алғашқы құрған ұстасы Дәдібаев Төрехан аға мен бүгінгі жаңа көрініске келтірген ұста Бозаев Үсен ағаларға шапан жауып, жалпы халықтың атынан алғыстарын білдірді. Бабамыз әруағына құран бағышталды. Тамды ауданынан келген белгілі төкпе жырау, термеші Жалғас Жүсіпов Балқы Базардың терме толғаулары, Жүзқұдық ауылынан келген жырау Төрешов Мерген, Ақынов Тәңірберген, Кенжебеков Қайырбектердің нақышына келтіріп орындаған ән, термелері, Қайрат Ахметов пен Айнабек Сәрсеновтің орындауындағы ақын Наурызбай Жарбосынұлының сөзіне жазылған сазгер Марат Үрметовтің "Тауелібай" әні келген талғамы мол ағайынға ерекше әсер қалдырды. Шара барысында Құлқұдық ауылындағы мектепте Базар жыраудың мұраларын насихаттайтын сынып бөлмесі ашылатыны айтып өтілді.
"Базар жырау білгенге,
Атақты әйдік астана.
Жұмыла жанды жиып ап,
Жырласа бітпес күн-түні," -деп Тұрмағамбет ақын жырлағандай, расында да, кешегі жырау бабамыздың бүгінде рухы өшпеді, есімі ескірмеді. Ғаламат толғаулары ғасырлар қойнында мәңгі жаңғырып, ұрпақтан ұрпаққа жалғаса бермек. Игі іске атсалысып, жақыннан қолғабыс көрсетіп, жанашырлық танытқан барлық азаматтарға үлкен алғысымызды білдіреміз.
Байтақ өнер, жетсе де заман өрлей,
Ғасырларға жалғасып қала бергей.
Тауелібай жерінде шамшырақ боп,
Жарқырайды хас дарын әлі-ақ өлмей.
Шаттығың туған өлкем еселесін,
Ұранды ел ұрпақтары өсе берсін.
Ашайық жаңа түспен бой көтерген,
Балқы Базар бабамның кесенесін.
АХМЕТОВ ҚАЙРАТ ПЕРДЕБЕКҰЛЫ
Қазақ даласы ықылым заманнан елге елеулі ерен тұлғаларға кенде болмаған. Ел ішіндегі береке-бірлік пен халықтың тұрмыс-тіршілігін өз шығармаларына арқау еткен ақын-жырауларымыз өз туындыларын бүгінгі ұрпаққа аманаттап қалдырды. Солардың бірі - Базар жырау Оңдасұлы. 15-16 жасынан бастап жыраулық өнерді жанына серік еткен сері жігіт Ырғыз, Сыр бойы, Қызылқұм, Үргеніш, Хиуа өңірін түгел аралайды. Халықтық өнерді қалыптастыруда қалтқысыз қызмет атқарады. Жыраудың өз жыр-толғаулары арқылы күні бүгінге дейін исі қазақтың жадында мәңгі сақталып келуі де тегін емес. Сыр бойына ғана емес, еліміздің барлық аймақтарына танылған жырау бабамыздың бейіті біздің Науаи облысы, Үшқұдық ауданына қарасты Жалпақтау деген жерде жатқаны белгілі. Алғаш бабамыздың кесенесі 1990 жылы бой көтерген болатын.
Еліміз тәуелсіздік атты ұлы мұратқа қол жеткізгелі бірқанша жасампаздық, жаңарту, жаңғырту жұмыстары жүргізілуде. Солардың бір айғағы ретінде күні кеше аудан белсенділері мен тұрғылықты халықтың қолдауымен Жалпақтаудағы Базар жырау бабамыздың кесенесі қайта жаңартылды. Кесенеге жыраудың бюсті қойылды. Мүсіннің авторы жергілікті ұста марқұм Темірхан Керімбаев. Аталмыш шараға Республика Қазақ мәдени орталығы өкілі Дәмір Қалдыбаев, облыстық Қазақ мәдени орталығының төрағасы Төрехан Нарынбетов, Кенимех ауданының белсенді ақсақалы Кеңбай Қолатов, аудан әкімі Соли Хамроев, ауданның айбынды ақсақалдары Абдулла Керуенбаев, қажы ата Сағидулла Қолдасбаев, Құлқұдық ауылының ақсақалдары Жомарт Әбдіраманов, Айтуар Дәулетов т.б көптеген өңірдегі барлық ауылдардан, алыс-жақын аудандардан қонақтар қатынасты. Аудан әкімі ашылу салтанатында ұлы істің ұйытқысы болып жүрген Керуенбаев Абдулла атамызға және де кесененің алғашқы құрған ұстасы Дәдібаев Төрехан аға мен бүгінгі жаңа көрініске келтірген ұста Бозаев Үсен ағаларға шапан жауып, жалпы халықтың атынан алғыстарын білдірді. Бабамыз әруағына құран бағышталды. Тамды ауданынан келген белгілі төкпе жырау, термеші Жалғас Жүсіпов Балқы Базардың терме толғаулары, Жүзқұдық ауылынан келген жырау Төрешов Мерген, Ақынов Тәңірберген, Кенжебеков Қайырбектердің нақышына келтіріп орындаған ән, термелері, Қайрат Ахметов пен Айнабек Сәрсеновтің орындауындағы ақын Наурызбай Жарбосынұлының сөзіне жазылған сазгер Марат Үрметовтің "Тауелібай" әні келген талғамы мол ағайынға ерекше әсер қалдырды. Шара барысында Құлқұдық ауылындағы мектепте Базар жыраудың мұраларын насихаттайтын сынып бөлмесі ашылатыны айтып өтілді.
"Базар жырау білгенге,
Атақты әйдік астана.
Жұмыла жанды жиып ап,
Жырласа бітпес күн-түні," -деп Тұрмағамбет ақын жырлағандай, расында да, кешегі жырау бабамыздың бүгінде рухы өшпеді, есімі ескірмеді. Ғаламат толғаулары ғасырлар қойнында мәңгі жаңғырып, ұрпақтан ұрпаққа жалғаса бермек. Игі іске атсалысып, жақыннан қолғабыс көрсетіп, жанашырлық танытқан барлық азаматтарға үлкен алғысымызды білдіреміз.
Байтақ өнер, жетсе де заман өрлей,
Ғасырларға жалғасып қала бергей.
Тауелібай жерінде шамшырақ боп,
Жарқырайды хас дарын әлі-ақ өлмей.
Шаттығың туған өлкем еселесін,
Ұранды ел ұрпақтары өсе берсін.
Ашайық жаңа түспен бой көтерген,
Балқы Базар бабамның кесенесін.
АХМЕТОВ ҚАЙРАТ ПЕРДЕБЕКҰЛЫ
04 қазан 2020 ж.
Базар жырау
Базар жыраудың балалық шағы жоқшылықпен өткенге ұқсайды. Бала кезінен байларға жалданып, қозы бағып, кейіннен есейе келе қойын бағуды жалғастырған деседі үлкендер.
Бала кезімде үлкендердің қолына су құю қызметін жиі атқаратынбыз. Сондай кезде олардың өзара әңгімелері құдды бір қазақ әдебиеті тарихынан дәріс оқып отырғандай көрінетін еді бізге. Бірінің әңгімесін екіншісі әрі қарай жалғастыра жөнеліп, әңгіменің тақырыбы болып отырған ақындардың шығарған өлеңінен үзінді келтіріп, көп білетіні бірнеше шумаққа дейін, ал азырақ білетіні 1-2 төрттағанмен қайтаратын. Қолға су құйып, қызмет жасау күнде бұйыра бермейді. Себебі, үлкендердің бас қосуы тек саған жақын туыс кісілердің үйінде ғана емес, басқасымен де ауысып отырады. Оның үстіне келесі әңгімені тыңдау сәті түссе, әдепкі естігендеріңді жазып алмаған соң ұмытып қалатын кездер болады. Сондай бір үлкендердің бас қосуында айтылған бала Базардың түс көргені жөніндегі әңгіме есімде қалыпты.
Бала Базар қозы бағып жүріп, далада, ауылдан қашық емес жайылымда күн көтеріле ұйықтап қалады. Енесінен ертерек, азанғы уақытта айырылған қозыларды өріске жаю үшін Базар ерте тұрып, егелік жасау керек қой. Сол ұйықтап жатқанда Базар түс көріп, түсінде бір ақ сақалды, үстіне ақ киім киген, келімі келген, басында сәлдесі, қолында дәсбісі бар кісі:
– Базар, айналайын! Маңдайыңа берейін бе, таңдайыңа берейін бе? – деп бір-екі қайталағанда Базар:
– Таңдайыма бер, – деп жауап қатып, сол кезде өзі де шошып оянады. Базар тұра салып, өлеңдете жөнеледі. Ол заматында айналасына қарап:
«Аспан да өлең, көк те өлең,
Құмда өскен шөп те өлең», – деп тоқтамай айта жөнеліпті деген үлкендердің сөзін құлағымызбен естіген едік. Ал Базар сол кезде маңдайыма бер дегенде, есебі жоқ мыңғырған малы бар бай болады екен. Көрдіңіз бе, Құдайдың өзі Базардың аузына «Таңдайыма бер!» деген сөзді салып тұр емес пе? Соның арқасында атағы алты Алашқа жайылып, Бұқар жырау мен Махамбеттен кейінгі толғау алыбы атанған Базар жырау болды емес пе? Ал маңдайыма бер дегенде, бай болар, бірақ қандай қоғамда болмасын қай бай халықтың, елдің есінде қалып жатыр. Қандай бір шіріген бай болғанымен оларды дәріптеу үшін іздеп жүрген тірі жанды көрмеппін. Оны ешкім де көрген жоқ. Ешкім де көрмей, естімей өтетіні шындық мәселе. Ал Базар жырау тумысы бөлек, өзіндік өлең жазу шеберлігі қарапайым қазақ халқының өмір шындығымен үндесіп жатыр. Ол кітаби ақындар мен сарай ақындарына мүлдем ұқсамайды. Тілі шешен, өте түсінікті, замандастарымен салыстырғанда бұл ақында діншілдік аздау. Халық арасында Балқы Базар деген дүрлігімен аты қалған ХІХ ғасырдағы қазақтың белгілі, көрнекті ақындарының, жырауларының бірі, бірі емес-ау бірегейі.
Балқы Базар қазақтың әйгілі ақын-жыраулары Марқабай мен Қашаған ақынмен құрдас, замандас болған. Ешнияз салдан 7 жас кіші, Кердері Әубәкірден 20, Кете Жүсіптен 30, Шораяқтың Омарынан 37, Тұрмағамбеттен 40 жас үлкен. Базар жырау 16 жасынан бастап өндіріп өлең жаза бастаған.
Базардың атақонысы – бұрынғы Сырдария облысы, Қазалы уезіне қарасты Көшербай болысының 6-ауылы Қарақ деген жер. Жаңақала кеңшары болған қазіргі Т.Көмекбаев ауылының батысында 16-18 шақырым жерде. Ал мәңгілік қонысы Науаи облысының Үшқұдық ауданына қарасты терең Қызылқұмның "Жалпақтау" деген жері.
Жалпақтау демекші, Жалпақтау Жаңақала кеңшарының Кекірелі мал жайылымындағы дәл Кекірелінің шығыс жағында Кекіреліден терең Қызылдың жолымен жүріп отырғанда шамамен жарамды мәшинеге түстік жер. Олай дейтінім, 1971 жылдары болуы керек, Қармақшы ауданында комсомолдың 1-хатшысы болып жүрген уақытта аудандық атқару комитеті төрағасының орынбасары марқұм Нағмеддин Егізбаев екеуміз Кекірелі мал жайылымына іс-сапармен бардық. Жаңақала кеңшарының бас зоотехнигі марқұм Рүстем Ахметов және Жаңақала ауруханасының бас дәрігері марқұм Бекмағамбет Баданов бізбен бірге болды. Жазда мал жайлайтын жайылымды көрдік. Мен Кекірелідегі, ферма орталығындағы қырқымға келіп, жас қырықтықшылар арасында конкурс өткізіп, жеңімпаздарды аудандық комсомол комитетінің грамоталарымен марапаттап, қырқымның мерзімінен бұрын бітуіне комсомол жастардың ықпалын күшейтіп, жұмылдырып, үлкен жұмыстар істедік. Барлық аудандық партия комитеті бюросы тапсырған шаруаларды бірыңғайлап аяқтағаннан кейін Нағымет ағай біздің басымызды қосып, бір жақсы әңгіменің бастаушысы болды. Сол Кекірелі мал фермасының орталығына жақын жерде Қармақшы аудандық обаға қарсы күрес мекемесінің мамандары жұмыс істеп жатыр екен. Оларға зауыттан жаңа келген «ГАЗ-66» мәшинесі бекітілген. Ал Жаңақала ауруханасына «УАЗ» мәшинесі жаңадан келген, оны ең алғаш рет осы Кекірелі сапарына мініп шыққанымызды есепке алып, Өзбекстанның Үшқұдық ауданына қарасты Базар атамыз жерленген «Жалпақтау» аталатын жерге барып қайтуға ұсыныс болды. Нағмеддин Егізбаев, Рүстем Ахметов, Бекмағамбет Боданов, Бекеңнің жүргізушісі марқұм Ақберген Қаңылбаев және обаға қарсы күрес мекемесінен «ГАЗ-66» мәшинесінің жүргізушісі – бәріміз түнгі салқынмен «Жалпақтауға» тартып кеттік. Мұндай жолмен бірінші жүруім, жол өте ауыр, шың төбе, шағыл құм тек мәшиненің сенімділігінің арқасында баратын жерімізге таң біліне жақындап келіп демалдық, 1-2 сағат мәшине үстінде көз шырымын алдық. Таң ата бере қозғалып, «Жалпақтауға» жақындадық. Ол деген бір үлкен жота бел. Алыстан тау құсап көрінеді. Маған «Қарақ» тауына ұқсас жер секілді көрінді. Басында 1-2 үй бар. Сосын бастауыш мектеп деп бір шағын үйді көрсетті. Біздегі бір үйлік «финский үй» секілді шағын, бөлмесі онша үлкен емес. Осында малшы балалары оқиды. Біз барған мезгілде оқушылар жазғы демалыста болды, ешкім жоқ. Тек жаңа оқу жылына дайындап қойыпты. Біз көрген, жолыққан кісілердің бәрі қазақтар. Көбісі Шөмекей руынан, ортасында «Адай» руының өкілдері болды. Нәкең Базар атамыздың жерленген жеріне барып Құран бағыштап, тәу етуге келгенімізді айтты. Сол жерде, екі-үш кісі қосылып Базар атамыздың бейітіне бардық. Құран бағышталды, қолымыздан келген, білетін діни рәсімді алдын ала жасап алғанбыз. Базар атамыздың жерленген бейіті басында тұрған түйе малының бас сүйегін көрдік. Оны бізбен еріп келген кісі Базар атаның жерленген бейітінің белгісі деп түсіндірді. Ортамыздағы үлкен кісі Базар жырау туралы тағы бір аңыздың ұштығын шығарды. Оның өзінен бұрынғы Базар атаны көрген немесе естіген кісілердің әңгімесін айтып отырғанына біз де түсіністікпен қарадық. Базар жырау Қызылқұмның ішінде жүргенде ауырып қайтыс болады. Жаңағы кісінің айтуы бойынша, Базардың мәйітін ақ жауып арулағаннан кейін бүкіл шариғат жолы жасалынып, мәйітті нарға артып, «осы нар қай жерге шөгеді, сол жерге жерлейік» дейді. Базар жыраудың өзі соны өсиет етіп кетіпті. Сонымен не керек, мәйіт артылған нартүйе осы «Жалпақтаудың» басына келіп шөккен екен. Сондықтан Базар Жырау осында жерленіпті.
Ақындық пен жыраулықты 16 жасынан бастаған Базар жырау өзінің саналы өмірін, жастық жігерін, ықыласын елге, халыққа қызмет жасауға арнаған. Ол кісінің өлеңдеріне зер салып оқып отырғаныңда халық қамқорын көксеп жазғандарын көруге болады. Базар өлеңдерінде көңіл қос айту, беташар, тағы да басқа жас ұрпақ тәлім аларлық ұлағатты сөздер өте көп. Тіпті халықтың сөзін сөйлегені, жырлағаны үшін сол кездегі үстем таптың қудалауымен Қазалы, Үргеніш қалаларының түрмесіне түседі. Әйгілі Ешнияз сал, Шернияз, Мұсабай, Нысанбай, Бұдабай секілді ақын-жыраулардың үлгісін ұстап, оны әрі қарай дамыта түседі.
1990 жылы атақты Базар жыраудың туғанына 150 жыл толуына байланысты Өзбекстанның Бұхар облысында Кенимех, Тамды, Үшқұдық ауданында тұратын қандастарымыз 300-ден астам ақбоз үй тігіп, Қазақстаннан арнаулы делегация шақырып, үлкен мереке етіп тойлаған болатын.
Базар жыраудың туған жері Қармақшы ауданы бола тұра, бізге арнайы хабар жетпеді. Шақырту келіп, қолымызға тимеді ме қайдам, сол кезде аудандық атқару комитетінің орынбасары болып жұмыс істейтін менің өзім хабарсыз болдым. Базар жырау тойы Өзбекстанда өткеннен кейін 1-2 айдан соң, Алматы қаласында сол кездегі А.Пушкин атындағы республикалық орталық кітапханасының залында жыраудың 150 жылдық мерейтойына байланысты ғылыми-теориялық конференция өткізіліп, оған Қармақшы ауданынан бір топ жыраулар барып, өз өнерін көрсетті. Базар жыраудың туған ауылының ақын-жырауларының өнеріне тәнті болған сол конференцияға қатынасуға көрші Өзбекстаннан келген Кенимех, Тамды, Үшқұдық аудандарының бірінші басшылары мен делегация құрамындағы жасы үлкен ардагер ағаларымыз мені ортаға алып, осында Алматыға өнер көрсетуге келген ақын-жыраулардың Бұхара облысына келіп өнер көрсетуін сұрады.
Алматыдан Қармақшыға оралғаннан кейін ауданның басшыларымен ақылдастым. Аудандық партия комитетінің бірінші хатшысы марқұм А.Әлібеков онша қуаттай қоймады. Күн болса суық, алыс жер деген секілді сылтау айтылды. Дегенмен уәдені ол кісілерге берген мен. Сол кездегі облыстық кеңесі атқару комитетінің орынбасары Д.Есжановаға хабарласып, көмек беруін өтіндім. Ал өзімнің тікелей басшым Аппаз Кәмішев ол кезде аудандық кеңес атқару комитетінің төрағасы болатын, ол кісі бірден қолдау көрсетіп, дайындап жатқан жұмысыма жөнді бағыт сілтеді. Арнайы жыраулар тобы жасақталып, жыраулар мен ақындардан құралған экспедиция жолға шықты. Бұл шара «Базар жырау жолымен» деп аталды. Оның құрамында қазақ сатирасының негізін қалаушы Темірбек Қожекеев «Сатира жанры» деген кітабында «Арлан ішіктен» басқа қазақ әдебиетінде сатиралық повесть жазылмаған» деп баға берген ұстаз, ақын әрі әнші Қали Шыңғысов, атақты жырау Қазақ КСР мәдениет қайраткері, Нартай бригадасының мүшесі Шамшат Төлепова, Жиенбай жыраудың немересі, Рүстембек жыраудың бел баласы Бидас Рүстембеков, Тұңғышбайдың Жаппары атанған белгілі жырау Жаппар Тұңғышбаев, Сәрсенбай жыраудың баласы Алшынбек жырау, Алмас жыраудың ұстазы Орақ Дәнекеров және сол кездегі аудандық мәдениет бөлімінің меңгерушісі Талапбек Серікбаев болды. Бұл қасиетті «Жалпақтауға» 14 жылдан кейінгі Базар жыраудың шығармасымен толық жарақтанған ақын-жырауларымен бара жатқан екінші сапарымыз болды. 1990 жылдың желтоқсан айы, қар жауып тұр. Жүргізушілер мен фототілшілерді қосқанда 15 шақты адамбыз. Ортамыздағы үлкеніміз – Қали Шыңғысов. Құран сүрелерін жақсы біледі және діни салт-дәстүрді жете меңгерген. Әзіл-күлкіге өте мықты кісі еді. Біз жолға жиналып, ортамыздағы Қали ағайдан бата алып, аруақтарға Құран бағыштап Өзбекстанды бетке ала жүріп кеттік. Ол кезде шекара деген мәселе жоқ, бәріміз бір үйдің баласындай Жалағаштағы Аққыр кеңшарының үстімен «Меңей» мен Қуаңдария арасына салынған көпір арқылы терең Қызылқұмның ішімен әуелі Үшқұдық ауданына қарасты Авангард кеңшарына, одан әрі Өзбекстанның Бұхара облысы жоғарыда атаған миллионға жуық қазақ тұратын үш ауданның басшысының жасаған жоспарымен жүруіміз керек. Қалекең айтқандай: «Бұл экспедиция сапары екі республика арасындағы Сыр бойы ақын-жыраулық өнерінің үлкен баға жетпес форумы іспетті бола алды». Қалекең көзі тірісінде Базар жырау жолымен құрылған экспедиция жөнінде «Қармақшы таңы» газетінің екі нөміріне кең көлемде естелік жазды. Өзбекстандағы болған қандастарымызбен жүрекжарды кездесулер мен жүздесулер елге есімі белгілі болған қайсар, қандас бауырымыздың Тамдыдағы алтынның таза қоры бар «Мұрынтаудың» алтынының атын, Баспандағы кен байыту комбинаты және Үшқұдықтың есімін дүниежүзіне мәлім етті. Бірнеше маман осы жердің алтынын қазып, Ленин, Мемлекеттік сыйлықтың иегерлері атанған. Қайсар қазақ, шопан Жабай Балиманов екі мәрте Социалистік Еңбек Ері атанып, есімі қой кеңшарына беріліпті. Атақты шопан, Кете руының ұрпағы, екі шақырылымдағы КСРО Жоғарғы кеңесінің депутаты болып 10 жыл қатарынан Мәскеуде жерлесіміз Социалистік Еңбек Ері Сәлима Жұмабекованы жеңгем деп қатынасып, елдің амандығын біліп тұрыпты. Ол нағыз азамат, сөйлейтін сөзін білетін, парасатты, адами болмысы өте жоғары, барынша қарапайым Қуаныш Данбаев ағамыз болатын. Ал белгілі мемлекет, қоғам қайраткері Б.Исаев Базар жыраудың нағыз ұрпағы Балқы руының өкілі жауапты жұмысын тастап, Сыр бойынан барған ақын-жыраулармен бірнеше күн бірге болып еді. «Алтын шыққан жердің шөбі де алтын болады» дейді қазақ атамыз. Біз болған 3 ауданның жері қой өсіруге өте қолайлы. Бұл өңірде дүниежүзіне кең тарайтын «Жұмсақ алтын» атанған қара, көк, сұр қаракөл қойын өсірудің орталығына айналған өлке екенін толық білдік деуге болады. Ол елдегі халықтың, елдің ақын-жырауларға деген ықыласы, ынтасы, құшағын жая қарсы алуы, тыңдауы, құрметтеуі өзінше бір әңгіме. Ел басқарған аудан үш басшыларынан бастап қолында бір-бір дыбыс жазып алатын үнтаспа кез келген жердегі жырларды, айтылған термелерді, оқылған өлеңдерді ілестірмей жазып алып жатыр.
Базар жырау жерленген «Жалпақтауға» барған уақытымызға 50 жылға жақындап қалса, арнаулы ән-жыр экспедициясымен екінші рет барғанымызға 30 жылдай уақыт өтіпті. Міне, тарих! Содан бері қоғам өзгеріп, егеменді ел болдық. Елбасы айтқандай, «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру», «Ұлы даланың жеті қыры» мақаласында айтылған құнды-құнды пікір, ұсыныс, пайым мен зерттеу, зерделеудің қызу жүріп жатқанына қызығушылықпен қараймыз. Соның дәлелі – біздің экспедиция Базар жырау жерленген «Жалпақтаудың» басына көп халық жиналып қалған екен. Адамның санында есеп жоқ. Осыдан 50 жыл бұрын көрген «Жалпақтау» емес, өзбекстандықтар Базар жырау атамыздың басына күнмен шағылысқан үлкен кесене орнатыпты. Кесененің қабырғасында қазақ домбырасы салынған шағын шкаф, қасында қалам, қағаз қойылған екен. Кесенені аралап көргеннен кейін Қали Шыңғысов ағамыздың 10 минут уақытқа жетпей «Базар жырау бейіті басында» атты жыр шумақтары лезде дайын болды, оны ортамыздан Бидасқа орындауды тапсырдық. Ол лезде 2-3 оқығаннан кейін жаттап алып, кесене басында бірнеше мақамға салып орындағанда сол жердегі халық соңымызға еріп жүрген қандастарымыз Қалекең мен Бидастың шалт өнеріне таңғалып еді.
Ал Тамды халқын аралап жүргенімізде кездесу өтетін жерге сәл жетпей далада күтіп тұрған жүз қаралы адамның қарасы көрініп, біз соларға жетіп тоқтадық. Жиналғандар арасында 40 жастан асқан бірнеше жігіт ағасы мен сол жастағы келіншектер саны өте көп. Оның мәнісі былай екен. Шамшат 1950 жылдары Нартай бригадасының құрамында болып, осы өңірде болған. Қазақ қашан да ырымшыл халық. Шамшаттың әнін, жырын, термесін тыңдаған қандастарымыз сол кезде өмірге келген балаларына «Шамшат» деп ат қойыпты. Жиналғанның біразы Шамшат атанғандар екен. Бұлардың ішінен ақындар, жыраулар, тағы да басқа өнерпаздар, жазушылар, журналистердің көп екенін көріп таңғалмасқа амалымыз қалмады. Осы жерде Бидас: «Қалеке, Қалеке, көрдіңіз бе, мынау Шамшат апама көрсетіліп жатқан ықыласты, қуанышты кездесулерді. Соған сіз де куә болып отырсыз. Біз сізбен бірге 40 жылдан кейін осында келсек, осындай ықылас, қуаныш болар ма екен?» деп ағасына төтеннен сұрақ тастады. Мәшинеден түсіп бара жатқан Қалекең сұрақты естіңкіремей артына қайта бұрылғанда, Бидас жырау «Қалеке, 40 жылдан кейін ғой» деп қайталады. Қалекең ойланбастан: «Ау, Бидасжан, сол келгенде бізден сәлем айта келесің ғой» деп екі қолымен бетін сипағаны естен қайдан шықсын.
Базар жыраудың балалық шағы жоқшылықпен өткенге ұқсайды. Бала кезінен байларға жалданып, қозы бағып, кейіннен есейе келе қойын бағуды жалғастырған деседі үлкендер.
Бала кезімде үлкендердің қолына су құю қызметін жиі атқаратынбыз. Сондай кезде олардың өзара әңгімелері құдды бір қазақ әдебиеті тарихынан дәріс оқып отырғандай көрінетін еді бізге. Бірінің әңгімесін екіншісі әрі қарай жалғастыра жөнеліп, әңгіменің тақырыбы болып отырған ақындардың шығарған өлеңінен үзінді келтіріп, көп білетіні бірнеше шумаққа дейін, ал азырақ білетіні 1-2 төрттағанмен қайтаратын. Қолға су құйып, қызмет жасау күнде бұйыра бермейді. Себебі, үлкендердің бас қосуы тек саған жақын туыс кісілердің үйінде ғана емес, басқасымен де ауысып отырады. Оның үстіне келесі әңгімені тыңдау сәті түссе, әдепкі естігендеріңді жазып алмаған соң ұмытып қалатын кездер болады. Сондай бір үлкендердің бас қосуында айтылған бала Базардың түс көргені жөніндегі әңгіме есімде қалыпты.
Бала Базар қозы бағып жүріп, далада, ауылдан қашық емес жайылымда күн көтеріле ұйықтап қалады. Енесінен ертерек, азанғы уақытта айырылған қозыларды өріске жаю үшін Базар ерте тұрып, егелік жасау керек қой. Сол ұйықтап жатқанда Базар түс көріп, түсінде бір ақ сақалды, үстіне ақ киім киген, келімі келген, басында сәлдесі, қолында дәсбісі бар кісі:
– Базар, айналайын! Маңдайыңа берейін бе, таңдайыңа берейін бе? – деп бір-екі қайталағанда Базар:
– Таңдайыма бер, – деп жауап қатып, сол кезде өзі де шошып оянады. Базар тұра салып, өлеңдете жөнеледі. Ол заматында айналасына қарап:
«Аспан да өлең, көк те өлең,
Құмда өскен шөп те өлең», – деп тоқтамай айта жөнеліпті деген үлкендердің сөзін құлағымызбен естіген едік. Ал Базар сол кезде маңдайыма бер дегенде, есебі жоқ мыңғырған малы бар бай болады екен. Көрдіңіз бе, Құдайдың өзі Базардың аузына «Таңдайыма бер!» деген сөзді салып тұр емес пе? Соның арқасында атағы алты Алашқа жайылып, Бұқар жырау мен Махамбеттен кейінгі толғау алыбы атанған Базар жырау болды емес пе? Ал маңдайыма бер дегенде, бай болар, бірақ қандай қоғамда болмасын қай бай халықтың, елдің есінде қалып жатыр. Қандай бір шіріген бай болғанымен оларды дәріптеу үшін іздеп жүрген тірі жанды көрмеппін. Оны ешкім де көрген жоқ. Ешкім де көрмей, естімей өтетіні шындық мәселе. Ал Базар жырау тумысы бөлек, өзіндік өлең жазу шеберлігі қарапайым қазақ халқының өмір шындығымен үндесіп жатыр. Ол кітаби ақындар мен сарай ақындарына мүлдем ұқсамайды. Тілі шешен, өте түсінікті, замандастарымен салыстырғанда бұл ақында діншілдік аздау. Халық арасында Балқы Базар деген дүрлігімен аты қалған ХІХ ғасырдағы қазақтың белгілі, көрнекті ақындарының, жырауларының бірі, бірі емес-ау бірегейі.
Балқы Базар қазақтың әйгілі ақын-жыраулары Марқабай мен Қашаған ақынмен құрдас, замандас болған. Ешнияз салдан 7 жас кіші, Кердері Әубәкірден 20, Кете Жүсіптен 30, Шораяқтың Омарынан 37, Тұрмағамбеттен 40 жас үлкен. Базар жырау 16 жасынан бастап өндіріп өлең жаза бастаған.
Базардың атақонысы – бұрынғы Сырдария облысы, Қазалы уезіне қарасты Көшербай болысының 6-ауылы Қарақ деген жер. Жаңақала кеңшары болған қазіргі Т.Көмекбаев ауылының батысында 16-18 шақырым жерде. Ал мәңгілік қонысы Науаи облысының Үшқұдық ауданына қарасты терең Қызылқұмның "Жалпақтау" деген жері.
Жалпақтау демекші, Жалпақтау Жаңақала кеңшарының Кекірелі мал жайылымындағы дәл Кекірелінің шығыс жағында Кекіреліден терең Қызылдың жолымен жүріп отырғанда шамамен жарамды мәшинеге түстік жер. Олай дейтінім, 1971 жылдары болуы керек, Қармақшы ауданында комсомолдың 1-хатшысы болып жүрген уақытта аудандық атқару комитеті төрағасының орынбасары марқұм Нағмеддин Егізбаев екеуміз Кекірелі мал жайылымына іс-сапармен бардық. Жаңақала кеңшарының бас зоотехнигі марқұм Рүстем Ахметов және Жаңақала ауруханасының бас дәрігері марқұм Бекмағамбет Баданов бізбен бірге болды. Жазда мал жайлайтын жайылымды көрдік. Мен Кекірелідегі, ферма орталығындағы қырқымға келіп, жас қырықтықшылар арасында конкурс өткізіп, жеңімпаздарды аудандық комсомол комитетінің грамоталарымен марапаттап, қырқымның мерзімінен бұрын бітуіне комсомол жастардың ықпалын күшейтіп, жұмылдырып, үлкен жұмыстар істедік. Барлық аудандық партия комитеті бюросы тапсырған шаруаларды бірыңғайлап аяқтағаннан кейін Нағымет ағай біздің басымызды қосып, бір жақсы әңгіменің бастаушысы болды. Сол Кекірелі мал фермасының орталығына жақын жерде Қармақшы аудандық обаға қарсы күрес мекемесінің мамандары жұмыс істеп жатыр екен. Оларға зауыттан жаңа келген «ГАЗ-66» мәшинесі бекітілген. Ал Жаңақала ауруханасына «УАЗ» мәшинесі жаңадан келген, оны ең алғаш рет осы Кекірелі сапарына мініп шыққанымызды есепке алып, Өзбекстанның Үшқұдық ауданына қарасты Базар атамыз жерленген «Жалпақтау» аталатын жерге барып қайтуға ұсыныс болды. Нағмеддин Егізбаев, Рүстем Ахметов, Бекмағамбет Боданов, Бекеңнің жүргізушісі марқұм Ақберген Қаңылбаев және обаға қарсы күрес мекемесінен «ГАЗ-66» мәшинесінің жүргізушісі – бәріміз түнгі салқынмен «Жалпақтауға» тартып кеттік. Мұндай жолмен бірінші жүруім, жол өте ауыр, шың төбе, шағыл құм тек мәшиненің сенімділігінің арқасында баратын жерімізге таң біліне жақындап келіп демалдық, 1-2 сағат мәшине үстінде көз шырымын алдық. Таң ата бере қозғалып, «Жалпақтауға» жақындадық. Ол деген бір үлкен жота бел. Алыстан тау құсап көрінеді. Маған «Қарақ» тауына ұқсас жер секілді көрінді. Басында 1-2 үй бар. Сосын бастауыш мектеп деп бір шағын үйді көрсетті. Біздегі бір үйлік «финский үй» секілді шағын, бөлмесі онша үлкен емес. Осында малшы балалары оқиды. Біз барған мезгілде оқушылар жазғы демалыста болды, ешкім жоқ. Тек жаңа оқу жылына дайындап қойыпты. Біз көрген, жолыққан кісілердің бәрі қазақтар. Көбісі Шөмекей руынан, ортасында «Адай» руының өкілдері болды. Нәкең Базар атамыздың жерленген жеріне барып Құран бағыштап, тәу етуге келгенімізді айтты. Сол жерде, екі-үш кісі қосылып Базар атамыздың бейітіне бардық. Құран бағышталды, қолымыздан келген, білетін діни рәсімді алдын ала жасап алғанбыз. Базар атамыздың жерленген бейіті басында тұрған түйе малының бас сүйегін көрдік. Оны бізбен еріп келген кісі Базар атаның жерленген бейітінің белгісі деп түсіндірді. Ортамыздағы үлкен кісі Базар жырау туралы тағы бір аңыздың ұштығын шығарды. Оның өзінен бұрынғы Базар атаны көрген немесе естіген кісілердің әңгімесін айтып отырғанына біз де түсіністікпен қарадық. Базар жырау Қызылқұмның ішінде жүргенде ауырып қайтыс болады. Жаңағы кісінің айтуы бойынша, Базардың мәйітін ақ жауып арулағаннан кейін бүкіл шариғат жолы жасалынып, мәйітті нарға артып, «осы нар қай жерге шөгеді, сол жерге жерлейік» дейді. Базар жыраудың өзі соны өсиет етіп кетіпті. Сонымен не керек, мәйіт артылған нартүйе осы «Жалпақтаудың» басына келіп шөккен екен. Сондықтан Базар Жырау осында жерленіпті.
Ақындық пен жыраулықты 16 жасынан бастаған Базар жырау өзінің саналы өмірін, жастық жігерін, ықыласын елге, халыққа қызмет жасауға арнаған. Ол кісінің өлеңдеріне зер салып оқып отырғаныңда халық қамқорын көксеп жазғандарын көруге болады. Базар өлеңдерінде көңіл қос айту, беташар, тағы да басқа жас ұрпақ тәлім аларлық ұлағатты сөздер өте көп. Тіпті халықтың сөзін сөйлегені, жырлағаны үшін сол кездегі үстем таптың қудалауымен Қазалы, Үргеніш қалаларының түрмесіне түседі. Әйгілі Ешнияз сал, Шернияз, Мұсабай, Нысанбай, Бұдабай секілді ақын-жыраулардың үлгісін ұстап, оны әрі қарай дамыта түседі.
1990 жылы атақты Базар жыраудың туғанына 150 жыл толуына байланысты Өзбекстанның Бұхар облысында Кенимех, Тамды, Үшқұдық ауданында тұратын қандастарымыз 300-ден астам ақбоз үй тігіп, Қазақстаннан арнаулы делегация шақырып, үлкен мереке етіп тойлаған болатын.
Базар жыраудың туған жері Қармақшы ауданы бола тұра, бізге арнайы хабар жетпеді. Шақырту келіп, қолымызға тимеді ме қайдам, сол кезде аудандық атқару комитетінің орынбасары болып жұмыс істейтін менің өзім хабарсыз болдым. Базар жырау тойы Өзбекстанда өткеннен кейін 1-2 айдан соң, Алматы қаласында сол кездегі А.Пушкин атындағы республикалық орталық кітапханасының залында жыраудың 150 жылдық мерейтойына байланысты ғылыми-теориялық конференция өткізіліп, оған Қармақшы ауданынан бір топ жыраулар барып, өз өнерін көрсетті. Базар жыраудың туған ауылының ақын-жырауларының өнеріне тәнті болған сол конференцияға қатынасуға көрші Өзбекстаннан келген Кенимех, Тамды, Үшқұдық аудандарының бірінші басшылары мен делегация құрамындағы жасы үлкен ардагер ағаларымыз мені ортаға алып, осында Алматыға өнер көрсетуге келген ақын-жыраулардың Бұхара облысына келіп өнер көрсетуін сұрады.
Алматыдан Қармақшыға оралғаннан кейін ауданның басшыларымен ақылдастым. Аудандық партия комитетінің бірінші хатшысы марқұм А.Әлібеков онша қуаттай қоймады. Күн болса суық, алыс жер деген секілді сылтау айтылды. Дегенмен уәдені ол кісілерге берген мен. Сол кездегі облыстық кеңесі атқару комитетінің орынбасары Д.Есжановаға хабарласып, көмек беруін өтіндім. Ал өзімнің тікелей басшым Аппаз Кәмішев ол кезде аудандық кеңес атқару комитетінің төрағасы болатын, ол кісі бірден қолдау көрсетіп, дайындап жатқан жұмысыма жөнді бағыт сілтеді. Арнайы жыраулар тобы жасақталып, жыраулар мен ақындардан құралған экспедиция жолға шықты. Бұл шара «Базар жырау жолымен» деп аталды. Оның құрамында қазақ сатирасының негізін қалаушы Темірбек Қожекеев «Сатира жанры» деген кітабында «Арлан ішіктен» басқа қазақ әдебиетінде сатиралық повесть жазылмаған» деп баға берген ұстаз, ақын әрі әнші Қали Шыңғысов, атақты жырау Қазақ КСР мәдениет қайраткері, Нартай бригадасының мүшесі Шамшат Төлепова, Жиенбай жыраудың немересі, Рүстембек жыраудың бел баласы Бидас Рүстембеков, Тұңғышбайдың Жаппары атанған белгілі жырау Жаппар Тұңғышбаев, Сәрсенбай жыраудың баласы Алшынбек жырау, Алмас жыраудың ұстазы Орақ Дәнекеров және сол кездегі аудандық мәдениет бөлімінің меңгерушісі Талапбек Серікбаев болды. Бұл қасиетті «Жалпақтауға» 14 жылдан кейінгі Базар жыраудың шығармасымен толық жарақтанған ақын-жырауларымен бара жатқан екінші сапарымыз болды. 1990 жылдың желтоқсан айы, қар жауып тұр. Жүргізушілер мен фототілшілерді қосқанда 15 шақты адамбыз. Ортамыздағы үлкеніміз – Қали Шыңғысов. Құран сүрелерін жақсы біледі және діни салт-дәстүрді жете меңгерген. Әзіл-күлкіге өте мықты кісі еді. Біз жолға жиналып, ортамыздағы Қали ағайдан бата алып, аруақтарға Құран бағыштап Өзбекстанды бетке ала жүріп кеттік. Ол кезде шекара деген мәселе жоқ, бәріміз бір үйдің баласындай Жалағаштағы Аққыр кеңшарының үстімен «Меңей» мен Қуаңдария арасына салынған көпір арқылы терең Қызылқұмның ішімен әуелі Үшқұдық ауданына қарасты Авангард кеңшарына, одан әрі Өзбекстанның Бұхара облысы жоғарыда атаған миллионға жуық қазақ тұратын үш ауданның басшысының жасаған жоспарымен жүруіміз керек. Қалекең айтқандай: «Бұл экспедиция сапары екі республика арасындағы Сыр бойы ақын-жыраулық өнерінің үлкен баға жетпес форумы іспетті бола алды». Қалекең көзі тірісінде Базар жырау жолымен құрылған экспедиция жөнінде «Қармақшы таңы» газетінің екі нөміріне кең көлемде естелік жазды. Өзбекстандағы болған қандастарымызбен жүрекжарды кездесулер мен жүздесулер елге есімі белгілі болған қайсар, қандас бауырымыздың Тамдыдағы алтынның таза қоры бар «Мұрынтаудың» алтынының атын, Баспандағы кен байыту комбинаты және Үшқұдықтың есімін дүниежүзіне мәлім етті. Бірнеше маман осы жердің алтынын қазып, Ленин, Мемлекеттік сыйлықтың иегерлері атанған. Қайсар қазақ, шопан Жабай Балиманов екі мәрте Социалистік Еңбек Ері атанып, есімі қой кеңшарына беріліпті. Атақты шопан, Кете руының ұрпағы, екі шақырылымдағы КСРО Жоғарғы кеңесінің депутаты болып 10 жыл қатарынан Мәскеуде жерлесіміз Социалистік Еңбек Ері Сәлима Жұмабекованы жеңгем деп қатынасып, елдің амандығын біліп тұрыпты. Ол нағыз азамат, сөйлейтін сөзін білетін, парасатты, адами болмысы өте жоғары, барынша қарапайым Қуаныш Данбаев ағамыз болатын. Ал белгілі мемлекет, қоғам қайраткері Б.Исаев Базар жыраудың нағыз ұрпағы Балқы руының өкілі жауапты жұмысын тастап, Сыр бойынан барған ақын-жыраулармен бірнеше күн бірге болып еді. «Алтын шыққан жердің шөбі де алтын болады» дейді қазақ атамыз. Біз болған 3 ауданның жері қой өсіруге өте қолайлы. Бұл өңірде дүниежүзіне кең тарайтын «Жұмсақ алтын» атанған қара, көк, сұр қаракөл қойын өсірудің орталығына айналған өлке екенін толық білдік деуге болады. Ол елдегі халықтың, елдің ақын-жырауларға деген ықыласы, ынтасы, құшағын жая қарсы алуы, тыңдауы, құрметтеуі өзінше бір әңгіме. Ел басқарған аудан үш басшыларынан бастап қолында бір-бір дыбыс жазып алатын үнтаспа кез келген жердегі жырларды, айтылған термелерді, оқылған өлеңдерді ілестірмей жазып алып жатыр.
Базар жырау жерленген «Жалпақтауға» барған уақытымызға 50 жылға жақындап қалса, арнаулы ән-жыр экспедициясымен екінші рет барғанымызға 30 жылдай уақыт өтіпті. Міне, тарих! Содан бері қоғам өзгеріп, егеменді ел болдық. Елбасы айтқандай, «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру», «Ұлы даланың жеті қыры» мақаласында айтылған құнды-құнды пікір, ұсыныс, пайым мен зерттеу, зерделеудің қызу жүріп жатқанына қызығушылықпен қараймыз. Соның дәлелі – біздің экспедиция Базар жырау жерленген «Жалпақтаудың» басына көп халық жиналып қалған екен. Адамның санында есеп жоқ. Осыдан 50 жыл бұрын көрген «Жалпақтау» емес, өзбекстандықтар Базар жырау атамыздың басына күнмен шағылысқан үлкен кесене орнатыпты. Кесененің қабырғасында қазақ домбырасы салынған шағын шкаф, қасында қалам, қағаз қойылған екен. Кесенені аралап көргеннен кейін Қали Шыңғысов ағамыздың 10 минут уақытқа жетпей «Базар жырау бейіті басында» атты жыр шумақтары лезде дайын болды, оны ортамыздан Бидасқа орындауды тапсырдық. Ол лезде 2-3 оқығаннан кейін жаттап алып, кесене басында бірнеше мақамға салып орындағанда сол жердегі халық соңымызға еріп жүрген қандастарымыз Қалекең мен Бидастың шалт өнеріне таңғалып еді.
Ал Тамды халқын аралап жүргенімізде кездесу өтетін жерге сәл жетпей далада күтіп тұрған жүз қаралы адамның қарасы көрініп, біз соларға жетіп тоқтадық. Жиналғандар арасында 40 жастан асқан бірнеше жігіт ағасы мен сол жастағы келіншектер саны өте көп. Оның мәнісі былай екен. Шамшат 1950 жылдары Нартай бригадасының құрамында болып, осы өңірде болған. Қазақ қашан да ырымшыл халық. Шамшаттың әнін, жырын, термесін тыңдаған қандастарымыз сол кезде өмірге келген балаларына «Шамшат» деп ат қойыпты. Жиналғанның біразы Шамшат атанғандар екен. Бұлардың ішінен ақындар, жыраулар, тағы да басқа өнерпаздар, жазушылар, журналистердің көп екенін көріп таңғалмасқа амалымыз қалмады. Осы жерде Бидас: «Қалеке, Қалеке, көрдіңіз бе, мынау Шамшат апама көрсетіліп жатқан ықыласты, қуанышты кездесулерді. Соған сіз де куә болып отырсыз. Біз сізбен бірге 40 жылдан кейін осында келсек, осындай ықылас, қуаныш болар ма екен?» деп ағасына төтеннен сұрақ тастады. Мәшинеден түсіп бара жатқан Қалекең сұрақты естіңкіремей артына қайта бұрылғанда, Бидас жырау «Қалеке, 40 жылдан кейін ғой» деп қайталады. Қалекең ойланбастан: «Ау, Бидасжан, сол келгенде бізден сәлем айта келесің ғой» деп екі қолымен бетін сипағаны естен қайдан шықсын.
Нұртілеу САЛЫҚОВ
21 тамыз 2019 ж. Қалжан ахунның Базар жырауға қойған сұрағы
ХІХ ғасырдағы Сыр бойының ғұлама білгірі, Қалжан ахун Бөлекбайұлы Бұхарадағы Мир Араб медресесін бітірген, елге мешіт, медресе ашқызып дәріс беріп, уағыз айтқан белгілі тұлға. Бүгінгі Қызылорда облысы, Сырдария ауданында мешіт-медресесі қалпына келтіріліп ел игілігіне айналуда. Сол кісіге бір маслихатта жұрт сұрақ қояды:
– Тақсыр, ел ішінде ақын, жырауларымыз бар. Олардың да айтып жүргені елдің береке бірлігі. Ас, жиын-тойымыздың сәні сол кісілер. Сіз айтқан уағызбен ол кісілердің сөздерінің ара қатысының обал – саубы бар ма? дейді. Қалжан ахун:
– Ол кісілер, жел сөздің жетегінде жүрген жандар. Әр істі – Алла біледі! деп, жауап береді. Бұл сөз Базар жыраудың құлағына тиеді. Қуаңның бойында, Қарақ деген жерде Балқы Мырзақара ишанның әкесі қайтыс болып, жыл асына ел шақырылады. Сол асқа Қалжан ахун да келеді. Үлкендердің шақыртуымен елдің игі жақсылары қожа, молда, ишан, ахундарға сәлем бере Базар жырау кіреді. Сәлем беріп орныққан соң Мырзақара ишан Базар жырау ағасын қонақтарға таныстырып, келелі кеңес жасап жырлауын өтінеді. Базар жырауды бірінші көрген Қалжан ахун:
– Ойпырмай, сипатыңыз мешітте тұрып уағыз айтарлықтай жан екенсіз. Жел сөздің жетегінде жүргеніңіз қалай?- депті. Сонда Базар жырау қолына домбырасын алып, сөздің тиегін ағытты дейді:
Сөйле тілім жалпыдан,
Дәриядай тасып шалқыған.
Тіл жексұрын көрінер
Тимеске тиіп шарпыған.
Затсыздан күтпе жақсылық,
Шамасы шалғай шарқынан.
Екі елі аузын жаппайды
Айтқаны өсек палшыдан.
Тентектің жайы белгілі
Асау нардай тарпыған.
Елі-жұртың бұзылар
Қиянат етсең зарпынан.
Өгіз ойлайды қамысты
Құтылмай жүріп қамшыдан.
Ит біледі сүйекті
Малды бір сұра малшыдан.
Бақ орнаған жігіттің
Асығы жатар алшыдан.
Қонбайын десе бақ, дәулет,
Бесеу де аспас алтыдан.
Онымен пенде тұрама
Талаптанып әрнеге
Қолын созып талпынған.
Не жақсылар өткен жоқ
Заманында шалқыған.
Не батырлар өткен жоқ,
Жер жаңғырған даңқынан.
Не жүйріктер өткен жоқ
Сурылып озған шаршыдан.
Не сұлулар өткен жоқ
Жібектей шашы оралып,
Шыбықтай белі бұралып,
Жұпардай исі аңқыған.
Не жамандар өткен жоқ
Өкепдей суда қалқыған.
Ғаламға мәлім аттары
Ертеде өткен ерлер көп
Тақ шыққан талай талқыдан.
Ғали Сина, Фирдауси,
Орасан озық білгірлер,
Шыққан дейді тәжік, парсыдан.
Әбунасыр, Науаи,
Шығықты айрықша ғалымдар
Өзбек пен қазақ халқынан.
Хафиз, Жәми, Мақтұмқұл,
Деп айтат шыққан сөзге дүр
Хиуаның түрікпен, сартынан.
Солардан қалған соңғыға
Үлгілі өрнек нұсқа бар
Әр жұрттың сана-салтынан.
Ұстаған жолын олардың
Дәріпті ділуар аз емес
Жалғаса шыққан артынан.
Беттетпей жанды кезінде
Қастасқан жанын күйзелтіп,
Жандырған өрттей шарпыған.
Жанға жайлы жақсы сөз,
Татаусыз таза тыңдауға
Жауқазындай аршыған.
Ажарсыз сөздің әсері
Кеуліне көптің қонымсыз
Киіздей шала қарпыған.
Қолайлы кеңес айтылса
Түсінген тыңдап нәр алар
Сөйлеген сөздің парқынан.
Білгірсіп жұртқа жөн сілтер,
Дін бұзған кейбір дүмшелер
Келгенбей кеулі ғаршыдан.
Аңқау елге арамза,
Молда боп жүрген сұмдар көп
Бейхабар шам-шарқынан.
Барлығын білем дейтұғын
Аз емес әуре-сарсаң да,
Құр босқа кеулі талпынған.
Ғалымдар айтқан нұсқа бар,
Асылына тартар әр нәрсе,
Өзгермейді деген қалпынан.
Тырп етпей тарпаң жуасыр,
Бас білдіріп тайында
Жасынан мініп жаншыған.
Қадірлеп қанша бақсаң да,
Ералмас қырсау қатарға
Ерқашты болған қамшыдан.
Әулетпін деп алжасып
Азғындап жүрген аз емес
Әуре боп ата даңқынан.
Басынан тайған бақыты,
Қор боп жүр кейбір кербездер
Басалмай аяқ паңқыған.
Бәсекемен бұл кезде
Мал жиған пасық байлар көп
Пейілі төмен жалшыдан.
Жаздырмай қолын жоқшылық,
Кетпеген кімдер кіжініп,
Кемтаршылық зарпынан.
Ер көгерсе алғыспен
Жер көгерер деген бар
Жаңбыр мен тамған тамшыдан.
Із тастаған алтайы
Қашқанмен қысқы сонарда
Құтылмас қуған аңшыдан.
Қанағат қылса кісінің
Тойғызар қарнын деген бар
Қайғысыз жеген жарты нан.
Алар нұсқа аңлаған,
Серлеттім сөздің түрлерін
Әр саладан қамтыған.
Жетпіске жасым жетсе де
Сөзіме құмар халқымның
Қайтқан жоқ кеулі қартынан.
Шынымен алсам кеудеге
Қара тас судай балқыған.
Таусылмас қайнар кен едім,
Кешегі жүйрік мен едім,
Жүлде алған байрақ, халқынан.
Кіші жүздің кенжесі
«Дөйт» ұранды Шөмекей –
Шыққан бір Базар Балқыдан! – дей келе, Қалжан ахунға бұрылып:
«Ауру – сырқау айналып,
Елдің құты қашсын» дер;
«Әлпештеген біреудің
Жаңа түскен келінін –
Қара албасты бассын» дер;
«Әулиеге ат айтып,
Қорасанға қой айтып,
Абыржып әбден сассын» дер;
«Ат терлетіп алдырып,
Басына зікір салдырып,
Дәулетін сүйтіп шашсын» дер;
Бұл бақсылар тілегі,
Сондай тілек болама
Жақсылардың тілегі?!
«Жаны ардақты жақсының
Күнде бірі өлсін» дер;
«Жаназасын оқы, деп
Шақыртушы келсін» дер;
«Қатым құран шығарып,
Мал мен мүлкін бөлсін» дер;
«Сол бөлінген олжадан,
Өзгелерден көбірек
Сыбағамды берсін» дер –
Бұл молдалар тілегі,
Жақсы тілек бола ма
Сонда олардың тілегі?!
«Ақ жарылқап күн туып,
Күнде қызық болсын» дер;
«Келін түсіп ұл туып,
Үйге бала толсын» дер;
«Азаматы елдің аман боп,
Басына бақыт қонсын» дер;
«Ойын ойнап, той тойлап,
Мерекеге жан-жақтан,
Жұрт жиналып келсін»дер –
Бұл жыраулар тілегі,
Сол тілекті тілейтін
Мен де соның, – біреуі!
Молдалар сауап іздесең,
Құранды оқы молаға.
Басына түне демеймін
Келіңдер қайтып қонаға.
Өлім барды шашады.
Жоқтың артын ашады.
Қосыла сендер тонама.
Жылап-сықтап жатқанда,
Олжада ойың барларың
Қараң құрсын жолама.
Тірінің көңілін ауласаң
Дүние үшін жолдан таймасаң,
Мен сендерден садаға.
Құран оқып күңреніп
Сары уайым саласың,
Берсе қағып аласың,
Соларың дұрыс бола ма?
Қатесі болса сөзімнің
Аямаңдар айта бер,
Көңіліме менің қарама!? – деп,
барып тоқтайды. Дүниені көшіріп қондырғандай жыраудың сарқылмас сөзіне сүңгіп кеткен көпшілік үнсіз қалады.
Сонда Қалжан ахун:
– Маш Аллах, Базеке! Алланың нұры жаусын! Жырау – Алланың көкірегіне сөз құйған, халықтың қарауылы екен ғой!- деп, үстіндегі жібек шапанын сыпырып Базар жырауға жабады. «Шөмекейге жиендігім бар еді. Біз айтқан сөзді базына деп түсініңіз» деп, кешірім сұрайды. Дін менен өнердің тертесін тең ұстаған ғұламалар халықтың бірлігі мен болашағына осылай қызмет жасап, өмірін арнаған. «Зердің құнын – зергер біледі».
Дайындаған Алмас Алматов
ХІХ ғасырдағы Сыр бойының ғұлама білгірі, Қалжан ахун Бөлекбайұлы Бұхарадағы Мир Араб медресесін бітірген, елге мешіт, медресе ашқызып дәріс беріп, уағыз айтқан белгілі тұлға. Бүгінгі Қызылорда облысы, Сырдария ауданында мешіт-медресесі қалпына келтіріліп ел игілігіне айналуда. Сол кісіге бір маслихатта жұрт сұрақ қояды:
– Тақсыр, ел ішінде ақын, жырауларымыз бар. Олардың да айтып жүргені елдің береке бірлігі. Ас, жиын-тойымыздың сәні сол кісілер. Сіз айтқан уағызбен ол кісілердің сөздерінің ара қатысының обал – саубы бар ма? дейді. Қалжан ахун:
– Ол кісілер, жел сөздің жетегінде жүрген жандар. Әр істі – Алла біледі! деп, жауап береді. Бұл сөз Базар жыраудың құлағына тиеді. Қуаңның бойында, Қарақ деген жерде Балқы Мырзақара ишанның әкесі қайтыс болып, жыл асына ел шақырылады. Сол асқа Қалжан ахун да келеді. Үлкендердің шақыртуымен елдің игі жақсылары қожа, молда, ишан, ахундарға сәлем бере Базар жырау кіреді. Сәлем беріп орныққан соң Мырзақара ишан Базар жырау ағасын қонақтарға таныстырып, келелі кеңес жасап жырлауын өтінеді. Базар жырауды бірінші көрген Қалжан ахун:
– Ойпырмай, сипатыңыз мешітте тұрып уағыз айтарлықтай жан екенсіз. Жел сөздің жетегінде жүргеніңіз қалай?- депті. Сонда Базар жырау қолына домбырасын алып, сөздің тиегін ағытты дейді:
Сөйле тілім жалпыдан,
Дәриядай тасып шалқыған.
Тіл жексұрын көрінер
Тимеске тиіп шарпыған.
Затсыздан күтпе жақсылық,
Шамасы шалғай шарқынан.
Екі елі аузын жаппайды
Айтқаны өсек палшыдан.
Тентектің жайы белгілі
Асау нардай тарпыған.
Елі-жұртың бұзылар
Қиянат етсең зарпынан.
Өгіз ойлайды қамысты
Құтылмай жүріп қамшыдан.
Ит біледі сүйекті
Малды бір сұра малшыдан.
Бақ орнаған жігіттің
Асығы жатар алшыдан.
Қонбайын десе бақ, дәулет,
Бесеу де аспас алтыдан.
Онымен пенде тұрама
Талаптанып әрнеге
Қолын созып талпынған.
Не жақсылар өткен жоқ
Заманында шалқыған.
Не батырлар өткен жоқ,
Жер жаңғырған даңқынан.
Не жүйріктер өткен жоқ
Сурылып озған шаршыдан.
Не сұлулар өткен жоқ
Жібектей шашы оралып,
Шыбықтай белі бұралып,
Жұпардай исі аңқыған.
Не жамандар өткен жоқ
Өкепдей суда қалқыған.
Ғаламға мәлім аттары
Ертеде өткен ерлер көп
Тақ шыққан талай талқыдан.
Ғали Сина, Фирдауси,
Орасан озық білгірлер,
Шыққан дейді тәжік, парсыдан.
Әбунасыр, Науаи,
Шығықты айрықша ғалымдар
Өзбек пен қазақ халқынан.
Хафиз, Жәми, Мақтұмқұл,
Деп айтат шыққан сөзге дүр
Хиуаның түрікпен, сартынан.
Солардан қалған соңғыға
Үлгілі өрнек нұсқа бар
Әр жұрттың сана-салтынан.
Ұстаған жолын олардың
Дәріпті ділуар аз емес
Жалғаса шыққан артынан.
Беттетпей жанды кезінде
Қастасқан жанын күйзелтіп,
Жандырған өрттей шарпыған.
Жанға жайлы жақсы сөз,
Татаусыз таза тыңдауға
Жауқазындай аршыған.
Ажарсыз сөздің әсері
Кеуліне көптің қонымсыз
Киіздей шала қарпыған.
Қолайлы кеңес айтылса
Түсінген тыңдап нәр алар
Сөйлеген сөздің парқынан.
Білгірсіп жұртқа жөн сілтер,
Дін бұзған кейбір дүмшелер
Келгенбей кеулі ғаршыдан.
Аңқау елге арамза,
Молда боп жүрген сұмдар көп
Бейхабар шам-шарқынан.
Барлығын білем дейтұғын
Аз емес әуре-сарсаң да,
Құр босқа кеулі талпынған.
Ғалымдар айтқан нұсқа бар,
Асылына тартар әр нәрсе,
Өзгермейді деген қалпынан.
Тырп етпей тарпаң жуасыр,
Бас білдіріп тайында
Жасынан мініп жаншыған.
Қадірлеп қанша бақсаң да,
Ералмас қырсау қатарға
Ерқашты болған қамшыдан.
Әулетпін деп алжасып
Азғындап жүрген аз емес
Әуре боп ата даңқынан.
Басынан тайған бақыты,
Қор боп жүр кейбір кербездер
Басалмай аяқ паңқыған.
Бәсекемен бұл кезде
Мал жиған пасық байлар көп
Пейілі төмен жалшыдан.
Жаздырмай қолын жоқшылық,
Кетпеген кімдер кіжініп,
Кемтаршылық зарпынан.
Ер көгерсе алғыспен
Жер көгерер деген бар
Жаңбыр мен тамған тамшыдан.
Із тастаған алтайы
Қашқанмен қысқы сонарда
Құтылмас қуған аңшыдан.
Қанағат қылса кісінің
Тойғызар қарнын деген бар
Қайғысыз жеген жарты нан.
Алар нұсқа аңлаған,
Серлеттім сөздің түрлерін
Әр саладан қамтыған.
Жетпіске жасым жетсе де
Сөзіме құмар халқымның
Қайтқан жоқ кеулі қартынан.
Шынымен алсам кеудеге
Қара тас судай балқыған.
Таусылмас қайнар кен едім,
Кешегі жүйрік мен едім,
Жүлде алған байрақ, халқынан.
Кіші жүздің кенжесі
«Дөйт» ұранды Шөмекей –
Шыққан бір Базар Балқыдан! – дей келе, Қалжан ахунға бұрылып:
«Ауру – сырқау айналып,
Елдің құты қашсын» дер;
«Әлпештеген біреудің
Жаңа түскен келінін –
Қара албасты бассын» дер;
«Әулиеге ат айтып,
Қорасанға қой айтып,
Абыржып әбден сассын» дер;
«Ат терлетіп алдырып,
Басына зікір салдырып,
Дәулетін сүйтіп шашсын» дер;
Бұл бақсылар тілегі,
Сондай тілек болама
Жақсылардың тілегі?!
«Жаны ардақты жақсының
Күнде бірі өлсін» дер;
«Жаназасын оқы, деп
Шақыртушы келсін» дер;
«Қатым құран шығарып,
Мал мен мүлкін бөлсін» дер;
«Сол бөлінген олжадан,
Өзгелерден көбірек
Сыбағамды берсін» дер –
Бұл молдалар тілегі,
Жақсы тілек бола ма
Сонда олардың тілегі?!
«Ақ жарылқап күн туып,
Күнде қызық болсын» дер;
«Келін түсіп ұл туып,
Үйге бала толсын» дер;
«Азаматы елдің аман боп,
Басына бақыт қонсын» дер;
«Ойын ойнап, той тойлап,
Мерекеге жан-жақтан,
Жұрт жиналып келсін»дер –
Бұл жыраулар тілегі,
Сол тілекті тілейтін
Мен де соның, – біреуі!
Молдалар сауап іздесең,
Құранды оқы молаға.
Басына түне демеймін
Келіңдер қайтып қонаға.
Өлім барды шашады.
Жоқтың артын ашады.
Қосыла сендер тонама.
Жылап-сықтап жатқанда,
Олжада ойың барларың
Қараң құрсын жолама.
Тірінің көңілін ауласаң
Дүние үшін жолдан таймасаң,
Мен сендерден садаға.
Құран оқып күңреніп
Сары уайым саласың,
Берсе қағып аласың,
Соларың дұрыс бола ма?
Қатесі болса сөзімнің
Аямаңдар айта бер,
Көңіліме менің қарама!? – деп,
барып тоқтайды. Дүниені көшіріп қондырғандай жыраудың сарқылмас сөзіне сүңгіп кеткен көпшілік үнсіз қалады.
Сонда Қалжан ахун:
– Маш Аллах, Базеке! Алланың нұры жаусын! Жырау – Алланың көкірегіне сөз құйған, халықтың қарауылы екен ғой!- деп, үстіндегі жібек шапанын сыпырып Базар жырауға жабады. «Шөмекейге жиендігім бар еді. Біз айтқан сөзді базына деп түсініңіз» деп, кешірім сұрайды. Дін менен өнердің тертесін тең ұстаған ғұламалар халықтың бірлігі мен болашағына осылай қызмет жасап, өмірін арнаған. «Зердің құнын – зергер біледі».
Дайындаған Алмас Алматов
ЕСТЕЛІК-ФОТО
Сыр сүлейі БАЗАР ЖЫРАУДЫҢ қабірне зиарат.
Тауелібай жеріндегі ҚҰЛҚҰДЫҚ ауылының жері ЖАЛПАҚТАУДАҒА БАЗАР ЖЫРАУДЫҢ басына зиарат етуге Алматыдан арнайы әдебиет зерттеушісі, белгілі ғалым МАРДАН БАЙДІЛАЕВ келген.
1976-1978 жылдар.
Сыр сүлейі БАЗАР ЖЫРАУДЫҢ қабірне зиарат.
Тауелібай жеріндегі ҚҰЛҚҰДЫҚ ауылының жері ЖАЛПАҚТАУДАҒА БАЗАР ЖЫРАУДЫҢ басына зиарат етуге Алматыдан арнайы әдебиет зерттеушісі, белгілі ғалым МАРДАН БАЙДІЛАЕВ келген.
1976-1978 жылдар.
Фотода; сол жақтан отырғандар;
Дархан Сейтов, Жұбан Сейтпенбетов, өлкетанушы Іскендір Мәтжүсіпов, Тауелібайдың абыз ақсақалы, ақын, шежіреші Ләтіп қожа Мірәшімұлы, ғалым Мардан Байділаев, Жүсіп Әлқожаев, Бердімұрат Құлымбеков.
Түрегеліп тұрған кісілер;
Сол жақтан белгісіз, Дәуренбек Қалменов, Жайлыбай Мырзамұратов, Әлмен Базаров, белгісіз.
О.Оразов
Дархан Сейтов, Жұбан Сейтпенбетов, өлкетанушы Іскендір Мәтжүсіпов, Тауелібайдың абыз ақсақалы, ақын, шежіреші Ләтіп қожа Мірәшімұлы, ғалым Мардан Байділаев, Жүсіп Әлқожаев, Бердімұрат Құлымбеков.
Түрегеліп тұрған кісілер;
Сол жақтан белгісіз, Дәуренбек Қалменов, Жайлыбай Мырзамұратов, Әлмен Базаров, белгісіз.
О.Оразов
Базар жырау өмірінің соңы
Көре алмаушылардың жаласымен патша үкіметінің қудалауынан бой тасалап, балқы Базар Хиуа хандығы жеріне жер ауып барады. Барған жерінде жағдайы жақсы болмай, науқастанып жүреді. Бұл хабарды Бұқарада Көкалдашта «Мір араб» медіресесінде оқып жүрген Тұрмағамбет Ізтелеуов есітіп, қасына бір жолдасын ертіп Хиуа жеріне барып, іздеп тауып, Бұхараға алып барған. Бұқарада көп жерлерді аралап, көріп, біраз кісілермен кездеседі. Сол жылдары Бұқарада медреседе оқып жүрген тәжік халқының атақты ғұламасы Садридин Айнимен кездесіп, сұхбаттасқан. Бұхарада Тұрмағамбет Базар жырауды емдетіп, біраз уақыт тынықтырып, жағдайы жақсы болған соң, керуеншілермен қазіргі Өзбекстанның Үшқұдық ауданы Құлқұдықтың Жалпақтау деген жерінде тұрып жатқан нағашыларының ауылына жеткізген.Сол жылдары шөмекейдің Аспан руының Айтқожа аталығынан шыққан елге танымалы бай Тұрабайға үлкен ас берілген. Асқа бір жағы Қарақалпақ, бір жағы Сыр бойы, сонау Бұхар таманы елдері шақырылған. Ас қазіргі Құлқұдық ауылында өткен. Асқа жиналған елдің сан есебі болмаған. Өте көп халық қатысқан екен. Осы асқа Бұхарадан қайтқан балқы Базарда барып жырлаған.Түскен үйі айтқожа Боқан байдың үйі. Кешке Базар жырау жырлағанда тыңдауға келген елдің көптігі сонша отырған елдің аумғы дауыс жетер жерге дейін созылыпты. Жұрт тегіс көріп, тыңдасын деп үлкен қазақы үйдің туырлық, үзіктерін сыпырып тастап, ортаға үлкен сандық қойыпты. Базар жырау сол сандықтың үстінде отырып жырлаған. Басқа үйде жырлап отырған қазақ, қарақалпақ, түркмен жырауларды тыңдап отырған жұрт ол үйден Базар жырлап отырған жерге ауып кеткен айтушы еді көрген кісілер. Бұл – 1910 жыл. (Осы аста көкпар шауып, салым салған кісі бала кезімізде бізбен көрші тұрды. Дараз ата деп атаушы едік, руы Шөмекейдің Аспаны, Айтқожа аталығынан.) Келесі жылы Құлқұдықтың Ақбөгет фермасы орталығының арқа жағында бір шақырымдай «Базардың көңі» деген жерде ауырып, нағашысы Ержанның үйінде өмірден озыпты.
Базар жырау қайтыс болған соң, қос атпен Ақбөгетке 150-200 шақырым Жаңадария мен Қуаңдария бойында тұрып жатқан жырау отбасына көптен бірге жүрген жолдасы Бүкір Бәкірді хабаршы етіп жіберілген. Жаназасына өзінің мініп жүретін Қаражорғасын сояды. Жер шалғай жыраудың бала-шағасынт күтуге уақыт тар. Базар жырау ірі денелі кісі болған, жерлеуге екі нардың ортасына екі бақанды байлап, арқанмен торлап, Базар жырау денесін салып Ақбөгеттен 5-6 шақырым жердегі Жалпақтаудағы зиратқа жерлеп жатқанда, жерлеуге үлгеріп, Жалпақтаудың биігінен «Ой, бауырымдап» Қарасақал Ерімбет, Бүкір Бәкір бастаған бір топ адам келді дейді, соның ішінде Балқы Базардың баласы Нұрлыбек, әйелі Айсұлу анамыз да бар екен. Айсұлу анамыз Жалпақтаудың басынан төмен қарай түсіп келе жатып, ұзақтан былай деп жоқтап айтқан дейді:
Қуанышым қайратым, арыстаным,
Жаласымен жаулардың алыстадың.
Тым болмаса бір сағат күтпедің бе,
Мен ауылдан шыққаннан дауыстадым.
Зар еңіреп ұлың мен қызың келді,
Бізбен бірге зар жылап жырың келді.
Қалың елің бетіңнен бір сүйе алмай,
Балқы Базар өлгенің шының ба еді
– деп, тек топырақ тастауға үлгерген екен. (жоқтау өлеңді Алмас Тауасқановтан жазып алдық)Жырау қабірін қалақ бортастармен жауып, бас жағына белгі ретінде өзінің Қаражорғасының басын көмген екен. Әйелі жүзін көрмекші болған екен, бірақ мұсылманшылыққа тура келмегесін, аштырмаған. Жалпақтау – Қызылқұмның ортасында биік сазды шат, тау емес. Суды тереңдігі 100 метрдей шегенді құдықтан алады. Үшқұдық қаласына 145 км Бұл әңгімені үлкен ақсақалдардан есіткен едім. Мен өзім Ақбөгет фермасы орталығындағы Базар жырау атындағы мектепте мұғалім болдым. Жалпақтаудағы Базар жырау бейітіне жиі барып, құран оқып, зияр ат жасап тұрушы едік. Оқушыларды да алып барып, жырау туралы, өлеңдері туралы айтып таныстыратынбыз. Үлкен қариялардан есіткен әңгіме еді.
Оразов Оңдасынның парақшасынан алынды.
Жырау туралы әңгімені фотолармен және қосымша деректермен толықтырып, қайта жариялап отырмыз.
Қызылорда облыстық Сыр бойы газетасының сайты26.02.2021