Перовск, Қазалы уездерінде болыстардың ауылдық Кеңеске ұласуы
Тынышбек ДАЙРАБАЙ, зерттеуші, этнограф, жазушы, «Құрмет» орденінің иегері22 Қараша, 2018
"Бестөбе, Бетегелі, биік Заңғар,
Тұсында суықбеттің Сеңгір там бар...."
(төмендегі мақаладан)
ЕЛ БАСҚАРУ
( Ырзақұл болыс жиені Манай Сатанов әңгімесі)
Шөмекейдің Аспан руының болысы болған Ырзақұл ұсталып, қамалып бара жатқанда, рулас інісі әрі болыстықтың хатшысы болған Итжемес атамыз: – Ырзақұл аға, Алла бұйыртып, елге аман-сау оралуыңызды тілейміз, аз күн болса да мына басшысыз қалған елді сіз кеткен соң қалай басқарамыз, кеңес беріңіз, ақыл айтыңыз, ел басқарудың жөнін сілтеңіз,- деп сұрапты.
Сол кезде Ырзақұл болыс:
- Таяқ көтерер жауыр бол,
Сөз көтерер ауыр бол,
Ел-жұртыңмен тәуір бол,
Ағайынмен бауыр бол! – деген екен.
Оңдасын Оразов
ДАНАЛАРДЫҢ ТАТУЛАСУЫ
(Өте жақсы әңгіме екен, вацабтан келді, авторы белгісіз, авторын білсеңіздер төменге жазарсыздар)
Сайын атамыздың Ырзақұл атамызбен болыстыққа сайлауға түсуі жайлы әңгіме.
Ертеде Кеңес заманы орнамай тұрған жылдары Шөмекейлер арасында билік жүргізу үшін, Болыс сайлауы өтеді. Сайлауға екі үміткер Боқай (Бақашы) руынан Сайын ата мен Кедей руынан Ырзақұл ата қатар түседі. Халық арасынан Сайын көп қолдау тапқанымен, Ырзақұл патша өкіметінің ояз, губернаторымен келісіп болыстыққа бекіп кетеді. Бұл жағдайға Сайын қатты өкпелеп, көңілі қалғаны соншалық, өзіне қараған жақын-жуық, туысқандарын соңына ертіп қырға қарай Ырғыз, Шалқар, Орынбор жағына қарай көшіп кетеді. Бір бірімен, көп уақытқа дейін араласпай жүреді. Ырзақұл да кездесіп қалудан қашқақтап жүреді. Күндердің бір күнінде Сайын жол жүріп, кештете қонып шығу үшін жолда кездескен бір үйге құдайы қонақ болып түседі. Біраздан кейін дәл сол үйге ел аралап, жолаушылап келе жатқан Ырзақұл да нөкерлерімен келіп түседі. Осылайша ойда жоқта бір бірімен бетпе-бет кездесіп қалады. Үй иесі қу адам екен, бұларды сынамақшы болып пісіп тұрған көжені, бір ағаш табаққа құйып, бір ғана ағаш қасықпен орталарына қояды. Ырзақұл сіз бастаңыз деп сыпайылық танытады. Сайын жоқ өзіңіз бастаңыз, бір тайпа елдің басшысы тұрғанда маған жол қайда депті. Ырзақұл ауыз тиіп қасықты ыдысқа төңкеріп қояды. Сайын да ауыз тиіп қасықты оңына жоғары қаратып қойған екен. Ырзақұлдың қасықты төңкеріп қойғаны, кіна менен, болар іс болды, кешірім сұраймын, жоқ кешірмей ұрып соғып, өш алам десең мен көнемін, жон арқам мынау дегені екен. Ал Сайынның қасықты оңына қаратып қойғаны: мен бәрін де кешірдім, ала ауыз болмайық, арамызда бір қасықпен асты бөлісіп ішкендей татулық орнасын, бір бірімізді сыйлап ел халықтың алдында үлгі өнеге көрсетіп жүзіміз жарқын болып жүрейікші дегені екен. Бір бірін ыммен, қимылмен іштей түсініскен олар ұшып тұрып құшақтасып татуласқан екен. Үй иесі бұларға риза болып, қойын сойып, қонақасы беріп ертеңіне аттандырып жіберген екен. Қайран менің Ырзақұл Атам мен Сайын Атамдар-ай!. Сіздерге бас иіп, тағзым етеміз. Рухтарың ырза болсын. Қазір ұсақталып, майдаланып кеттік қой. Сайын атамның ұрпақтары бар болса жазып жіберіңіздер. Танысып білісейік. Тарихымызды түгендеп, туысқандарымызды тауып алайық бауырлар! Сұрақ тастау бізден, жауап қату сізден. Бұдан екі ай бұрын Бекнияз ініміз группаға шығып, сұрау салып еді. Өкінішке қарай ешкім де жауап бермеді. Конфиска кезінде Иран Ауғанға өтіп кетпесе ұрпақтарының дерегі табылып қалар деп үміттенеміз. Ырзақұл ата 17жыл болыс болып, Савет үкіметі кезінде қуғынға ұшырап, Сібірге айдалып пойызбен бара жатқанда Арыс станциясына келгенде жол үстінде қайтыс болады.
Оңдасын Оразов.
Жас кезіміз. Біздің ауыл бұрынғы Тамды, қазіргі Үшқұдық ауданы Құлқұдықтың ауылының арқа жағындағы Оразалыда отыратын.(Өзбекстанның Қызылорда облысы жерімен шекаралас Тауелібай жері) Бір күні ауылға арқадан Ырзақұл ағам келді. Жүрісі суыт, реңі жүдеу тартқан, бұрынғыдай ашық жарқын емес. Әкем көптен көрмеген інісін көріп, құшақтаса қауышып, қуанып мәз болып қалды. Үйге кіріп, жайласып отырған соң амандық-саулық сұрасып жатты. Біраз уақыт өткеннен кейін сырттан үйге келсем әкем де, Ырзақұл ағам да көңіл-күйі түсіп, көздері жасаурап отыр екен. Әңгіменің ыңғайынан байқасам, ағамыз өкімет адамдарынан тасаланып, осы жаққа келіпті. Ол кезде Ырзақұл ағамдар Қазалы, Қармақшы жақта тұратын. Әңгіме жатама тез арада атақты Ырзақұл болыс Ораздың үйіне келіпті деген сөз ауылға тарап үлгерді. Аулыдың кісілері үйге сәлем беріп келіп жатты. Кешке қарай ас желініп, біраз әңгіме-дүкен құрылып, ауыл кісілері тарқады. Әкем мен Ыразқұл ағам таң атқанша әңгіме айтып, ұйықтамады.
Ертеңіне ауыл сыртына бақылауға қойылған кісі жүгіріп келіп, үш-төрт аттылы милиция ауылға жақындап қалғанын хабарлады. Таңғы шәйға енді отырған бойымыз еді. Ырзақұл ағам тез киініп, үйден шығып, ауыл сыртындағы қалың жыңғыл, шеңгел арасына кіріп кетті. Сәлден кейін қару асынған, суық жүзді аттылы кісілер шауып біздің үйге тіке келді. Кепкасының маңдайына бесжұлдыз таққан, үстіне әскери киім киген кісі үйге кіріп, әкемді тергей бастады:
- Осы үйде халық жауы Ырзақұл болыс бар, түнде сіздің үйде түнеген, қане көрсет, қайда жасырынып жатыр, тауып бер!- деп әкемді жан алқымға алып жатты. Біз үрейленіп, үрпейісіп қорқып отырмыз бүрісіп. Әкем:
- Керек болса, тауып ал,- деді қатқыл үнмен.( шындықты айтайын десе, жақсы көретін інісі қамалады, "көрмедім" десе, өтірік айтуға Алладан қорқады. Аллаға анық берілген кісі ғой) Қаһарланған бастығы айқайға басып:
-Тауып бермесең, сен шалды да қамаймын,ауданға алып кетемін,- деп қорқыта бастады.
Әкем:
-Керек болса, тауып ал! - деген сөзін қайталап отыра берді.
Анық осы ауылда екенін білетін милициялар аттарына мініп, жыңғылдың арасын тінтіп, іздеп Ырзақұл ағамды жасырынып отырған жерінен тауып алды.
Екі қолын артқа қайырып, байлап қойды. Бастығы әкеме айқайлап, ұрысып:
- Сен шал да, халық жауысың, себебі халық жауын үйіңе түнеттің, жасырынған жерін айтпадың, сені де қамаймын,-деді.
Жаздың күні күні ыси бастады. Жол жүруге қиын болған соң, милициялар күннің салқындауын күтіп, ауыл шетіндегі бір үйді босатып, Ырзақұл ағам мен әкемді ешкімді үй маңына жолатпай, ас-су да бергізбей, қамап қойды. Өздері сол үйдің жанындағы үйде болып, ет астырып, шәй ішіп, аптаптың басылып, түстің қайтуын күтіп, демалып жатты. Күн қатты ыссы, аптап соғып тұр. Ауыл кісілері қорықса да амал жоқ шеттегі үйде таңертеңнен бері нәр татпай, шәй-су ішпей жатқан, әкемдерге ең болмаса су беру жағын ойласа бастады. Менімен құрдас Бөршен екумізді шақырып алып:
- Сендер жас баласыңдар, ұстап алса да қамай қоймас, ана кісілерге обал болды. Ыдысқа су құйып, тамақ алып, ауылдың басқа жағынан сыртқа шығып, айналып, Ораз ағамдар жатқан үйдің шығысынан көрінбей келіп, ана кісілерге беріңдер,-деп Бөршен екеумізді жұмсады. Біз солай жасап жасырынып келіп, ас-тамақ әкеп беріп жатқанда милициялар көріп қойып, бізді де сол үйге қамап тастады. Баламыз қорқып үрейленіп отырмыз. Бір кезде Ырзақұл ағам милицияларға:
- Балалардың жазығы не, бұлардың босатыңдар, бала ғой, бұлар әлі,- деп бізді босаттырып жіберді.
Түстен кейін әкем мен Ырзақұл ағамды жаяу алдарына салып Тамдыға алып кетті. Біздің қолымыздан не келеді ауыл-аймақ болып әкемді уайымдап жылап-сықтап, қала бердік. Ертеңіне түстен кейін әкем ауылға қайтып келді. Сөйтсе, милициялар екі кісіні жаяу жүрізіп, ауылдан 50 шақырым жердегі Әйтім деген ауылға апарыпты. Әйтімде тұратын Қосбармақ балқы руының ақсақалдары милицияларға:
- Ұстайтын кісілеріңді ұстапсыңдар, Ораз ақсақалдың не жазығы бар. Үйіне келген қонағын ұстап берген қай қазақты көріп едіңдер. Бұл кісі Кедей руының белгілі ақсақалы, жазықсыз қамағандарың ұят болады,- деп әкемді босатып алыпты.
Сонымен, Ырзақұл ағамды аудан орталығы Тамдыға алып кетіпті, онан кейін не болғанын білмедім,-деп әңгімесін аяқтады.
Кейінгі дерек:
Қазалыда (1937-38 жылдары) Ырзақұл атамды қамайтын болып, үкім шыққанда бір кісілердің астыртын хабарынан білген Ырзақұл атам бой тасалап, біздің елге келген. НКВД-нің қолы ұзын. Ол кісінің барады-ау деген жерлеріне Қазалы НКВД-сы теллеграмм жөнелтіп қойған екен. Тамды НКВД-сы телеграмм келген соң Ырзақұл атам келеді-ау деген ауылдарға өз тыңшыларына қойған. Ол кісі келгені туралы хабарды алған милициялар түнімен суыт жүріп, ертеңіне таңертең сонау Тамдыдыдан Оразалы ауылына жетіп келіпті. Сөйтіп, Ырзақұл болысты ұстаған. Біздің кейінгі есіткен әңгімеміз бойынша Ырзақұл атамды Тамды НКВД-сы Қазалыға жөнелткен. Бір деректе ол кісіні Қазалы түрмесінде атқан дейді. Ал, екінші бір деректе ол кісіні соттап, Сібірге жер аударған. Сібірге бара жатқан жолда, пойызда қазіргі Жамбыл облысы териториясында қайтыс болып, теміржол бойында жерленгенін айтады.
Иә, халқымыздың басынан не өтпеді. Аштық та көрді, қуғын да көрді, соғыстың ауыр азабын да татты. Небір жақсылары мен жайсаңдары қудаланады, қамалды, жер аударылды, атылды.
Енді хақымыздың алдағы болашағы жарқын болсын, жастарымыз тыныш та бейбіт заманда бақытты өмір сүрсін деп тілейміз, Алладан!!
Оңдасын Оразов
Бұл жерді Шөмекейлер* мекен етті.
Кезінде таңырқатып дүйім көпті,
Би де етті, батыр да өтті, ақын да өтті.
Шөмекейден Аспан, Бозғұл, Тока, Көнек*,
Бұлардың татулығы болған бөлек.
Ұрпағы бұтақ жайып өсіп келед,
Ақ жарылқап, әулиелер желеп-жебеп.
Мың тоғыз жүз жиырма бір - тауық жылы,
Қарақұмда* Мерей Оспан асы болды.
Ол кезде Тауелібайда болыс еді,
Рзақұл Таспанұлы* білгір жолды.
Рзекен болды астын бас-қасында,
ура, әділ болған соң жасқансын ба.
Онай ма ел басқару, ас басқару,
Түскелі тұр тағы да асқан сынға.
Бұл асқа Үш жүз тегіс шақырылды,
Сабада сары қымыз сапырылды.
Бәйгесіз, күрессіз ас тарқалған ба,
Тоғашылар хабарлап жүр батыл үнді.
Бір жайды айтам сақталған сандығыма.
Әлімде* Медет* атты палуан өткен,
Тіл жеткісіз айтуға пандығына.
Ол төртбак, орта бойлы, жауырынды,
Айбатты арыстандай, адуынды.
Зәулім жартас сиякты сымбаты бар,
Елемейтін жауынынды, дауылынды.
Палуан еді күресте жығылмаған,
Қабырғаны күйреткен сығымдаған.
Күрестің бас бәйгесі біздікі деп,
Әлімдер жүр кәрі-жасы қыбырлаған.
Мына сөзге Рзекен намыстанды,
Тауелібай Қарақұмнан алыс қалды.
Елден келген ағайыннан палуан іздеп,
Шақыртты түгелімен таныстарды.
Тілегін Рзекеңнің Құдай көрген екен,
Елінен сансыз адам келген екен.
Осы аска келді, - деді Жаңкай палуан,
Жігіт еді кұймадай белі бекем
Абырой бере көр,- деп, бір құдайым.
Осыдан Медетті сен жықсан інім,
Күресте Шөмекейге пір қылайын...
Деп Рзекен Жәкеңді пайымдады,
Ертеңгі күреске оны дайындады.
т лапылдап тұр екен кос жанарда,
Осы болды болыстын айырғаны.
Ал енді Жәкеңменен танысыңдар,
Тауелібай баласы намысын бар.
алқының Қосбармағы болад тегі,
Тұлғасы - қаңтардағы сиякты нар.
Ұзын бойлы, тарамыс, жауырын жазық,
Аяқ-қолы сияқты темір қазық.
Зор дене шын болаттан жаралғандай,
Кен кеуде, бір жері де емес нәзік.
Өгіз мойын, бура сан, сом білекті,
От шашады екі көзі, шер жүректі.
Жаңқайдың көрген кезде өр тұлғасын,
Медет палуан шошынып дір-дір етті.
Жұрт білді басын кенет шайқағаннан.
Медетке не болды, - деп таңырқасты,
Күш иесі еді, - деп айта қалған.
Жәкең де қарсыласын шамалады,
Жалғыз жартас сияқты жағадағы.
Бар тұлға тек күреске жаралғандай,
Бірақ түрі көгеріп, ағарады.
Білді Жәкең палуанның сескенгенін,
Ойлап кетті туған ел, өскен жерін.
Кеудеде намыс оты безілдеді,
Әуені сияқтанып қос перненің.
Еске алды Шөмен* ата әруақтарын,
Елінің өткендегі саңлақтарын.
Өтетілеу*, Пірәлі* түсті есіне,
Балқы Базар шығаратын бармақтан үн.
Дәуітбай*, Қазанат* пен Сауытбайлар,
Аман*, Алмас*, Самырат*, Алмат* байлар.
Бақа би, Жарылқап* та түсті есіне,
Ерлер еді Шөмендегі алтын айдар.
Осы кезде төреші кеп белбеу буды,
Қазақша күрестің дәл үлгісімен.
Төреші ортаға деп белгі берді,
Күрестің бәйгесі де белгіленді.
Атан түйе, бес жылқы, кәлі кілем,
Елу кой шыққандығын ел біледі.
Әлім жағы тұр бәйгеден үміттеніп,
Медетке сыбырлады бір жігіт келіп.
Намысты қолдан берме,- деп тапсырды,
Осы жолы күресте кетсең де өліп.
Бірақ Медет тұр еді күдіктеніп,
Қарсыласы өзгеше жігіт берік.
Сом темірден жасалған сом тұлғаны,
Байқар-ау әдетінше сығып көріп.
Екі палуан ойланып тұрған кезде,
Төреші: - Күресіңдер! - деді лезде.
Палуандар да ұстаса кетті бірден,
Айқасты сом білек те, отты көз де.
Қайтар емес алысса да мын кісімен.
Бір сом темір серпіп қайырғандай,
Білегі мен қолының тиген жерін.
Дегенмен Медет бұған берілмеді,
Намыстан дыр қамшыдай өрілді енді.
Білекке орап белбеуді тартқан кезде,
Жәкеңнің үзілді белбеу беліндегі.
Осы сәтті Жәкең тез пайдаланды,
Шалт колдап өзі білер айлаларды.
Жамбаска алып Медетті жықты лезде,
Көрермен жас жігітке қайран қалды.
Әлім жағы күрес қайта болсын, - деді,
Ал Медет Жәкеңе сен зорсың деді.
Жығылар ма ед, әлде ол жығылмас па ед,
Әдепте ол қарсыласын менсінбеді.
Екі жақ айқай-ұйқай шығарды шу,
Көпке дейін басылмады ерегіс, ду.
Болыс келіп токтандар деген кезде,
Су сепкендей басылды аулыкпа бу.
Тамаша үшін күресті екі туыс.
Палуандар өзі шешсін деген кезде,
Шулаған жұрт бола калды бір-ақ уыс.
Медет айтты- жеңіске жетті Жаңқай,
Неге керек кұр бекер даурықпа айқай.
Күшіне мен Жаңқайдың ризамын,
Бәйгеге коса берем кос жорға тай -
Деді де Жанкайды кеп сүйді беттен,
Сағыныштың сазындай гүлді көктем.
Рзекең медетке арнап атан берді,
Ерлігіне риза боп шын жүректен.
Осылай күрес бітті бірлікпенен,
Тарасты кызык көрген дүрліккен ел.
Алмас қылыш жата ма кын түбінде,
Жәкең жайлы жыр жаздым шындықпенен.
Сол Жәкең тұқым шашқан зәулім терек,
Қарапайым жан еді ойға зерек.
Риза болсын ағайын, жекжаттары,
Палуанның ұрпағынан берем дерек.
Молдағали, Бердіғали, Сейткали, Есенғали,
Жәкеңнің бел балдары өніп-өскен.
Өркен жайып келеді бұлардағы,
Орындарын иелеп ұлы көштен.
Қосамын жырға досым Ерғалиды,
Ән-күйімен оны көп ел таниды.
Райымбай аксакалдын ол да ұлы,
Ауылдан шетке сатып жүр қара үйді.
Ескерту: Белгі қойылған сөздер: жер-су, ру және адам атаулары.
Шүкірбай Акназарұлы ТАУ ЕЛІ кітабы, (өлеңдер, дастандар)
